Oude kaarten helpen gemeenten bij klimaatadaptatie

Vloeivelden, rabatbossen, natuurlijke laagtes. Ons landschap zit vol oude relicten die richting kunnen geven aan hoe we vanwege klimaatverandering moeten omgaan met ruimtelijke opgaven. De nieuwe kaart ‘Leven met water’ van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kan overheden daarbij helpen.

Terug- en vooruitkijken

Plannenmakers die voor een gebiedsopgave staan, kunnen voortaan in een vroeg stadium het hele Nederlandse erfgoed op kaarten naar voren halen en kaartlagen over elkaar heen leggen. Een kaart van beschermd erfgoed met bijvoorbeeld buitenplaatsen kan worden gecombineerd met een kaart van inundatiegebieden. Een kaart met de wateropgaven kun je leggen over de geomorfologische kaart of de hoogtekaarten van Nederland. Maar wat heb je eraan?

‘Gemeenten, waterschappen en provincies kunnen met de kaarten erfgoed in de context van bodem en water plaatsen en vanuit dat perspectief zowel terugkijken als vooruitkijken’, zegt Jacob Knegtel van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en één van de makers van de methodiek. ‘De kwaliteit van de plannen kan daardoor verbeteren. We kunnen erfgoed beter beschermen tegen klimaatverandering. Vaak kan het historische landschap met daarin aanwezig erfgoed zelfs opnieuw worden gebruikt om wateroverlast en droogte het hoofd te bieden.’

Laagste punten

‘Leven met water’ is de kaart gedoopt, die werd gepubliceerd op het door de RCE georganiseerde symposium ‘Stromend door de tijd’ in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Voortaan kun je aan de wielen bij een dijk zien waar in het verleden een doorbraak is geweest. Er is een kaartlaag van kwelkades en verdwenen dijken. ‘Overheden zouden dit nieuwe systeem als basiskaart moeten gebruiken om meer grip op hun gebied te krijgen’, aldus Knegtel. ‘Ze zouden dan sneller kansen voor aanpassing aan de klimaatverandering kunnen zien. Op de laagste punten in een gebied bijvoorbeeld waterberging projecteren en tegelijk natuurontwikkeling in gang zetten, en daar dus geen ziekenhuis plannen.’

Verdwenen molens

Er is een kaart van cultuurhistorisch relevante dijken met meer dan elfduizend afzonderlijke dijksegmenten, een kaart van nog bestaande en verdwenen molens en droogmakerijen, een set van kaartlagen die inzicht geven in het opzettelijke onderwater zetten van gebieden (inundatie), bodemkaarten met hoogten en geomorfologie, historische waterkaarten én kaarten met de actuele wateropgaven, zoals het  hoogwaterbeschermingsprogramma en de Kaderrichtlijn Water. Ze zijn allemaal te raadplegen via rce.webgis.nl.

Kwetsbaar erfgoed

De RCE wil zich met het nieuwe systeem nadrukkelijker met de klimaatcrisis bemoeien. Duidelijk is dat klimaatverandering het erfgoed bedreigt, aldus de RCE. De grootste bedreiging op dit moment is droogte, met als gevolg onder meer verdroging van unieke archeologische resten en verzakte gebouwde monumenten.

Maar naast het benadrukken van de kwetsbaarheid van erfgoed moedigt onder meer deltacommissaris Co Verdaas op het symposium gemeenten en waterschappen aan om juist oude relicten in het landschap beter te benutten om met de klimaatverandering om te gaan. ‘We zouden vandaag de dag meer kunnen leren van onze geschiedenis met het water’, stelt Verdaas. ‘We zouden bijvoorbeeld de natuurlijke laagtes in het landschap en eeuwenoude fenomenen als vloeivelden en rabatbossen kunnen herontdekken. Erfgoedspecialisten zouden daarom in de beslissingen over de ruimtelijke oplossingen voor de klimaatveranderingen meer en eerder in het proces naar voren moeten stappen.’

Klimaatstress

Met de kaart ‘Leven met water’ wil de RCE tegemoet komen aan het pleidooi van de deltacommissaris, onder meer door niet alleen de risico’s maar ook de kansen voor erfgoed op te nemen in de gemeentelijke klimaatstresstesten die volgend jaar een nieuwe ronde ingaan. De risico’s werden al eerder in een Klimaatrisicokaart voor erfgoed verwerkt. Die kan gemeenten helpen bij het schatten van de impact van de klimaatverandering en de kwetsbaarheid van de gemeente op gebied van wateroverlast en gevoeligheid voor droogte en hittestress. ‘In de eerste ronde van deze testen in 2018 speelde erfgoed geen rol’, aldus Gertjan de Boer van de RCE.

Water en bodem sturend

In het verleden moesten we noodgedwongen met water omgaan, zegt Jacob Knegtel van de RCE. ‘In feite gold al eeuwenlang het credo ‘water en bodem sturend’, maar we zijn deze houding de laatste 150 jaar verleerd doordat we water te veel afvoeren en buiten houden. We kunnen met de beide kaarten de actuele wateropgaven beter doorgronden’, aldus Knegtel. ‘Hoe zag ons waterlandschap eruit vóór de ruilverkavelingen en riviernormalisaties? En waar liggen verborgen structuren en systemen in het landschap die nu weer bruikbaar zijn voor klimaatadaptatie.’

Dat leren van de geschiedenis kan van pas komen bij grootschalige plannen en programma’s zoals Integraal Riviermanagement (de opvolger van Ruimte voor de Rivier). Daar zouden oude waterlopen of rivierarmen gebruikt kunnen worden die eerder sneuvelden bij het rechttrekken van de Maas. 

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 21 van deze week.(inlog)