Die ballon gaat niet op

Handhaving verbod ‘een lastige zaak’

Zaterdag 27 april is het weer zo ver. Koningsdag wordt in het hele land gevierd met de onvermijdelijke rommelmarkten, verkoop van ongebruikte spulletjes van zolder en garage, spelletjes en muziek, inclusief popsterren die per helikopter worden vervoerd naar concerten in verschillende steden. De koninklijke familie zal in Amersfoort worden verrast op varianten van eerder gepresenteerde gezelschapsspelletjes als koekhappen en wc-pot-gooien.

De feestvreugde verder vergroten met het oplaten van ballonnen is zaterdag echter in steeds meer plaatsen verboden. Volgens een recent onderzoek van Stichting De Noordzee weert 17 procent van de gemeenten de ballon tijdens evenementen als Koningsdag met een verbod. Twintig procent ontmoedigt ballonoplatingen. ‘Een verdriedubbeling ten opzichte van vorig jaar’, juicht de organisatie die al jaren ijvert voor een schonere Noordzee.

Op de kaart van Nederland die Stichting De Noordzee presenteert, is te zien dat vooral kustplaatsen als Middelburg, Noord-Beveland, Goes, Hulst, West-Voorne, Den Haag, Bloemendaal, Castricum, Schagen, Den Helder en de vijf Waddeneilanden de inwoners een ballonverbod hebben opgelegd.

Er zijn alternatieven voor de traditie van Koningsdag. ‘Ondersteund door de Koninklijke Bond voor Oranjeverenigingen kiezen steeds meer Oranjeverenigingen voor feestelijke alternatieven zoals superbellenblaas, vliegeren of het maken van ballondieren die na gebruik netjes worden opgeruimd’, aldus de organisatie.

Voedselketen
Het verbod is een serieuze zaak. Op land opgelaten ballonnen kunnen namelijk in zee belanden, zeker als ze niet met lucht maar met heliumgas zijn opgelaten. Indirect kunnen slappe, lek geprikte of leeggelopen exemplaren via de straat in gracht, vaart, rivieren of sloot terecht komen en op die manier naar de Noordzee stromen. ‘Wij tellen tijdens ons strandafvalonderzoek gemiddeld twaalf ballonresten per honderd meter strand’, licht campagnemedewerker Zita Veugen van Stichting De Noordzee toe. De campagne ‘Geen ballon in de Noordzee’ moet nog meer gemeenten aanzetten tot een verbod of actief ontmoedigingsbeleid.

Zo’n afgedankte ballon is niet alleen een hinderlijk en in het oog springend stuk zwerfvuil, ook zeedieren kunnen er schade van ondervinden. ‘In het water dragen de ballonnen en de ballonlinten bij aan de plasticsoep’, zegt Veugen. ‘Vogels, vissen en zeezoogdieren als zeehonden kunnen in de ballonnen stikken of in de linten verstrikken, net als schildpadden.’ In het zeewater vallen de ballonresten door zout en zon uiteen in kleinere deeltjes, waardoor vissen ze opeten en het materiaal in de voedselketen terecht komt. ‘Ballonnen die zijn gemaakt van bio-afbreekbaar materiaal zijn geen verbetering’, zegt Veugten. ‘Ze breken niet of niet snel genoeg af om niet als lekker hapje te worden aangezien.’ Kwalijk is dat de zeedieren denken het buikje rond te eten, maar doordat het spul in de maag niet verteert, verliezen ze hun hongergevoel en sterven ze uiteindelijk de hongerdood.

Om die reden vocht de Partij voor de Dieren in Amsterdam zes jaar geleden het plan van burgemeester Van der Laan aan om tijdens de troonwisseling na afloop van de ‘koningsvaart’ 150.000 oranje ballonnen op te laten nadat Willem-Alexander het koningschap van zijn moeder had overgenomen. Met succes. Het plan werd afgeblazen en twee jaar later was Amsterdam zelfs een van de eerste gemeenten die besloot om geen ballonnen meer op te laten bij evenementen die (mede) door de gemeente worden georganiseerd.

Bewust
‘De gemeenteraad wil vooral dat burgers en bedrijven zich bewust worden van het feit dat ballonnen oplaten afval veroorzaakt en dat dit afval dierenleed tot gevolg kan hebben’, zegt bestuursvoorlichter Nika Haspels van de gemeente. Het is ook niet toegestaan om ballonnen aan bezoekers uit te delen. ‘We nemen dit sindsdien op als een voorschrift bij de evenementenvergunning. Het is dus geen algeheel verbod en het staat dus ook niet in de APV [Algemene Plaatselijke Verordening/ red] of de Afvalstoffenverordening. Bewustwording werpt meer vruchten af dan regelgeving.’ Voor kinderfeesten, schoolevenementen en allerlei feestelijke activiteiten in overdekte locaties geldt het oplaatverbod niet.’

In december 2014 wist de Partij voor de Dieren landelijk een motie door de Tweede Kamer te loodsen. Maar werkt zo’n verbod ook? Het verbieden van ballonnen is gemakkelijk gezegd, maar is het ook te handhaven? Een lastige zaak, erkennen de gemeenten. ‘Als handhavers controleren en een overtreding constateren, krijgen de organisator een boete’, zegt voorlichter Haspels van Amsterdam. ‘Er is geen vastgesteld boetebedrag, maar het OM bepaalt na ontvangst van het proces- verbaal het bedrag op maximaal 4.150 euro. De afgelopen vier jaar is er door organisatoren van evenementen met begrip op onze maatregelen gereageerd’, aldus de gemeente. ‘We hebben geen signalen dat er toch ballonnen zijn opgelaten.’

Aangepaste APV
Andere gemeenten hebben de APV wel aangepast, of gaan dit doen. De gemeente Oude IJsselstreek (omgeving Gendringen) heeft sinds december 2017 het verbod opgenomen in de APV. ‘Het gaat om ‘herdenkingsballon, vuurballon, Thaise wensballon, papierbal, geluksballon et cetera’, aldus de gemeente. Wanneer we signalen ontvangen dat er ballonnen opgelaten gaan worden, dan zoeken wij contact met de betreffende organisatie, zegt woordvoerder Kirsten Bokkers.

‘Als ze toch ballonnen oplaten, dan zullen wij hiertegen optreden, afhankelijk van de situatie. We stemmen het af op de landelijke handhavingsstrategie. Daarbij wordt rekening gehouden met het gedrag van de overtreder (wist hij het niet of deed hij het bewust) en de gevolgen van de overtreding. De hoogte van een eventuele boete wordt door het OM bepaald’, licht Bokkers toe. Tot nu toe heeft de gemeente nog geen boetes uitgedeeld.

Ook de gemeente Den Haag nam een motie van de Partij voor de Dieren aan en gaat de APV in juli aanstaande aanpassen. Wethouder Richard de Mos (Groep De Mos) gaat strikt handhaven en heeft het peloton handhavers uitgebreid van tweehonderd naar 225. ‘Ballonnen worden opgegeten door vissen, vogels en andere dieren. Het zorgt voor een berg zwerfafval waar een paard de hik van krijgt’, zei De Mos in maart tegen De Telegraaf.

Bewustwording
Stichting De Noordzee bekommert zich niet direct om de handhaving van het verbod. ‘Het is vooral belangrijk dat gemeenten dit signaal afgeven naar de inwoners’, zegt campagnemedewerker Veugen. ‘Het is van dezelfde orde als gemeenten tegen ouders en hun kinderen zeggen dat ze geen afval op straat moeten gooien en hun vuilniszak op de juiste wijze aan de straat moeten zetten.’

Nico Nelissen, emeritus hoogleraar Bestuurskunde van de Radboud Universiteit in Nijmegen, acht zich geen specialist in dit onderwerp maar hand having is natuurlijk een heikele kwestie, aldus Nelissen. ‘Het oplaatverbod heeft in elk geval een preventieve werking, omdat veel organisaties er vanwege het verbod vanaf zullen zien. Door een en ander te koppelen aan het evenementen beleid, kan extra winst worden geboekt. In de vergunning voor het evenement kan een verbodsbepaling voor het oplaten van ballonnen worden opgenomen op straffe van beëindigen van het evenement wanneer het oplaten toch gebeurt’, zegt de bestuurskundige.

Daadwerkelijke handhaving in geval van overtreding zal volgens hem slechts incidenteel voorkomen. ‘Ik geloof zelf in de preventieve werking van een verbod in de APV en hoop dat gemeenten hun verantwoordelijkheid in deze zullen nemen. Er zijn voor feestvierders voldoende alternatieven te bedenken die minder milieu-implicaties hebben.’ Ook Yvon Wolthuis, duurzaamheidsinnovator en voorvechtster van het eerste uur om de plasticsoep te beperken beaamt dat het lastig is het ballonoplaatverbod te handhaven.

‘Prima dat steeds meer gemeenten actief aan de slag gaan met een verbod of ontmoedigingsbeleid’, zegt Wolthuis. De overheid zou volgens haar nog een streepje verder kunnen gaan, waardoor de handhaving wat makkelijker wordt. ‘Bij feestwinkels en ballonnenwinkels kun je ballonnen kopen met een tankje met heliumgas erin. Dat heliumgas is niet alleen een steeds schaarser gas, het maakt ook dat de ballonnen tot grote hoogte kunnen stijgen, dus verder weg neerkomen en een grotere kans hebben om in het water terecht te komen. De overheid zou dat heliumgas voor civiel gebruik kunnen reguleren.’

Haagse bijval
Minister Van Nieuwenhuizen spoort gemeenten aan ballonoplatingen te verbieden. Ze doet dat in een brief aan de Tweede Kamer, waarin ze nadrukkelijk op de mogelijkheid wijst die gemeenten hebben om via de APV een verbod af te kondigen. Ook via het rijksbrede programma Circulaire Economie wordt volgens haar gewerkt aan het voorkómen van plastic afval aan de bron. ‘Het tegengaan van de wegwerpmentaliteit is een van de onderwerpen van het programma. In Europees verband is de recent aangenomen richtlijn Single Use Plastics van belang. Ballonnen die in het milieu terechtkomen, zijn wegwerpproducten die onder deze richtlijn vallen. In deze richtlijn wordt de maatregel opgenomen dat we afspraken maken met de producenten van ballonnen over het opruimen en voorkomen van ballonnen in het zwerfafval’, aldus de minister van Infrastructuur en Waterstaat.