Nieuw leven voor oude matras

De matrasketen is maar moeilijk circulair te krijgen. De gemeente Den Haag laat een aparte wagen rondrijden die oude matrassen inzamelt en zorgt dat ze gerecycled worden. Annet Beltman, contractmanager afvalinzameling: ‘Wij vinden het de moeite waard.’

Afval is een ontwerpfout, vindt Rianne Stelwagen. Ze onderzoekt en adviseert voor adviesbureau Metabolic hoe de samenleving duurzamer kan worden ingericht. Vorig jaar stortte ze zich voor een programma van het platform CircuLaw een paar maanden op matrassen, en dan speciaal op bruikbare wet- en regelgeving voor ambtenaren. Wat kunnen zij nu al doen om de matrasketen meer circulair te maken? Matrassen zijn namelijk nog niet erg circulair. In 2021 werden 1,7 miljoen matrassen afgedankt; ongeveer een kwart daarvan belandde in de verbrandingsoven. Stelwagen: “Dat is ook voor gemeenten echt een probleem.”

Voor matrassen geldt sinds januari 2022 een Uitgebreide Producentenverantwoordelijkheid (UPV). Inzamelaars en verwerkers krijgen van matrasproducenten en -importeurs per matras een bijdrage om die goed te recyclen. Maar daarmee zijn nog niet alle lineaire matrasproblemen de wereld uit.

Gelijmd

De ontwerpfout zit volgens Stelwagen ten eerste in het product zelf. Veel verbindingen kunnen niet meer goed los. Een matras met schuim zit bijvoorbeeld meestal aan elkaar gelijmd. Stelwagen: ‘Verschillende lagen materiaal om lekker te kunnen liggen is op zich prima. Maar als je die niet meer goed uit elkaar kunt halen, is er niet lang genoeg nagedacht over het design. Dan wordt het moeilijk om van een afgedankt matras een nieuw matras te maken.’ Er moeten volgens Stelwagen bovendien andere materialen in worden gebruikt. ‘Bij voorkeur geen primaire, maar hergebruikte of biobased grondstoffen.’

Maar er zitten ook ontwerpfouten in de manier waarop we als maatschappij met afgedankte matrassen omgaan. Stelwagen: ‘Als mensen hun matras naar de milieustraat brengen, gaat het over het algemeen best goed. Matrassen gaan dan naar gespecialiseerde verwerkers die materialen scheiden en recyclen. Maar in stedelijke gemeenten zetten mensen hun oude matras vooral aan de straat.’

Stelwagen woont zelf in Amsterdam, waar wekelijks veel grof vuil op straat belandt. ‘Dat wordt vaak opgepikt door medestadsbewoners die wel iets zien in een tweedehands kastje. Dat is natuurlijk leuk, want dan krijgen producten een tweede leven. Maar een matras neemt vrijwel niemand mee.’ Matrassen van straat belanden vaker in de verbrandingsoven. Stelwagen: ‘Als matrassen nat of zwaar bevuild raken, door straatvuil of regen, zijn ze niet meer goed te recyclen.’

Aparte container

Dat leidde ook in Den Haag tot zorgen, vertelt Annet Beltman. Ze is binnen de gemeente contractmanager voor de afvalinzameling en -verwerking. In 2018 begon de gemeente dat al anders te regelen op de milieustraat – of het ‘afvalbrengstation’, zoals dat in Den Haag heet. Matrassen kregen een aparte container om ze in goede conditie door te geven aan verwerkers. Was het lastig om dat te veranderen? Beltman: ‘Het was niet makkelijk, maar het was een kwestie van contractmanagement’, lacht de contractmanager.

Maar de scheiding op het afvalbrengstation was niet genoeg. Er belandden in Den Haag immers ook behoorlijk wat matrassen op straat. ‘Het is hier al jaren zo dat je een afspraak maakt om grof vuil op te halen, dus ook matrassen’, zegt Beltman. ‘Maar dat gebeurt lang niet altijd.’ In Den Haag gaat ongeveer 35 procent naar de milieustraat, 35 procent wordt opgehaald als grof vuil en ruim 25 procent belandt illegaal op straat. ‘Dat hoort kennelijk bij grote steden.’ Ook matrassen die wel op bestelling werden opgehaald, moesten vaak alsnog worden verbrand. ‘Het is heel lastig om matrassen in zo’n gemengde grofvuilwagen naast al het andere afval droog, schoon en heel te houden’, ervaart Beltman.

Sinds 2020 haalt de gemeente matrassen daarom op met aparte wagens. Bewoners kunnen bij het online aanmelden van grof vuil een matrasvakje aanvinken. Zo kunnen ze in goede staat meteen door naar de verwerkers. Den Haag volgde daarbij niet het voorbeeld van een andere gemeente. ‘Wij zijn het gewoon gaan doen.’

Nat en vuil

Wat het de gemeente kost en oplevert, weet Beltman niet precies. ‘Wij vonden het de moeite waard. Het draagt bij aan de reductiedoelstellingen en dat is sowieso niet alleen een geldkwestie.’ In 2021 werd er in Den Haag 250 ton aan matrassen op de afvalbrengstations ingezameld. In 2022 was dat 266 ton. Daarvan kunnen tegenwoordig óók de natte en vuile matrassen naar de recycler.

Beltman is blij met al die verbeteringen, want er gaan veel matrassen doorheen. ‘Matrassen hebben een behoorlijke omloopsnelheid. Ook omdat vanuit de branche zelf wordt aangeraden om een matras eens in de zoveel tijd te vervangen. Dat begrijp ik ook wel weer, maar als je uitrekent hoeveel matrassen dat oplevert in een stad met ruim 500.000 inwoners, dat is echt schrikbarend!’

Die omloopsnelheid heeft met de materialen te maken, zegt matrassenmaker Marjolein Vaders. ‘Schuim in matrassen reageert op uv-licht en op ons transpiratievocht. Daardoor hardt het uit en krijg je kuilvorming. Na tien of vijftien jaar zul je dat gaan merken.’ Vaders begon in 1994 met het maken van andere matrassen. ‘Wij keken welke materialen niet zo snel kapot gaan en kwamen uit op natuurlijke materialen zoals hennep en katoen. Dat kun je ook laten wassen en weer terugzetten.’

Probleem

Vaders bedrijf, Bedaffair, kreeg steun van de provincie Noord-Holland. In 2020 mocht Vaders meedoen met de GO!-NH Accelerator Duurzame Innovatie. Vaders: ‘Dat kwam ook omdat de gedeputeerde van de provincie in de jury zat. Zij heeft onder andere circulaire economie in haar portefeuille. En ze zag hier wel wat in, omdat juist matrassen zo’n circulair probleem zijn.’

Bedrijven worden in het Acceleratorprogramma ondersteund om in drie maanden tijd producten op de markt te brengen. ‘We hebben in drie maanden inderdaad een hele collectie circulaire matrassen geintroduceerd’, zegt Vaders. De matraslagen worden niet aan elkaar gelijmd, dus kunnen gemakkelijk een reparatie of update krijgen, en alle onderdelen kunnen opnieuw gebruikt worden. Er is ook een reparatieservice, maar die wordt nog niet gebruikt. De matrassen zijn immers bedoeld om veertig jaar mee te gaan. Vaders: ‘We kregen onlangs een van onze eerste matrassen terug, die we vijfentwintig jaar geleden verkochten toen we nog wel met lijm werkten. We waren natuurlijk heel benieuwd wat we aantroffen toen we het matras openmaakten. Alle natuurlijke materialen en de pocketvering waren nog helemaal goed.

Wol kán, bijvoorbeeld, niet schimmelen.’ Volgens Vaders belanden gewone matrassen ook nog op de stortplaats. Vaders: ‘Afvalovens proberen matrassen te weren. Vanwege de felle ontbranding en extreme hitte beschadigen de ovenwanden. En door matrassen kunnen ze minder volume verbranden.’ Op de afvalberg leveren matrassen nog lang problemen op. ‘Het polyurethaan in matraskernen en het polyester van de matrashoezen vervuilen de bodem en het grondwater voor honderden jaren.’ Vaders hoopt daarom dat er wetgeving komt voor duurzamer materiaalgebruik in matrassen.

Gevangenissen en azc’s

Inmiddels doet Bedaffair mee in een tweede programma van de provincie om in twee maanden tijd ‘investor ready’ te worden. Bedrijven maken daarin onder begeleiding een strategie om op te schalen, waarmee ze op zoek gaan naar investeerders. ‘Dat gaat heel professioneel’, zegt Vaders. ‘Businessdevelopers trekken je strategie recht en een financieel persoon berekent hoeveel financiering je precies nodig hebt. Dat moet je echt helemaal tot in de puntjes goed hebben.’

Laatst was ze op een gesloten beurs voor ambtenaren en had het daar ook over verschillende matrassen. ‘Overheden kopen zelf ook matrassen in, bijvoorbeeld voor in gevangenissen en asielzoekerscentra, soms zelfs gemaakt in die gevangenissen zelf’, zegt Vaders. ‘De overheid koopt dan dus zelf ook materiaal in om die matrassen te laten maken. Zo ook schuim. Ambtenaren die wij spraken zeiden: “Hm, we moeten zelf eens gaan innoveren in het inkopen van die materialen. Wij bestellen ook nog steeds schadelijke dingen.”’

Reparatie

Behalve via hun afvalbeleid, kunnen lokale overheden de circulaire matrasketen dus ook op gang brengen via circulair inkopen of steun aan circulaire bedrijven in de omgeving. En overheden kunnen nog meer doen, zegt Stelwagen. ‘Denk bijvoorbeeld aan ruimte maken voor reparaties. Met repareren is veel winst te behalen. Als mensen langer doen met hun spullen, heb je minder afval én heb je minder nieuwe producten nodig.’

Stelwagen noemt ook statiegeld op matrassen, en reclamebeleid. Aan beleid voor buitenreclame in de stad zitten wat haken en ogen, maar er is wel wat mogelijk. ‘In Amsterdam komen geen reclameuitingen voor fossiele producten meer voor in de metro. Dat is in goed overleg met de reclame-exploitant gelukt, ook omdat er genoeg aanknopingspunten waren in het beleid van de gemeente om voor fossielvrij te gaan.’