De trots keert terug in Twente

Een kwart van de Hengelose winkels stond leeg en de openbare ruimte verloederde. Gemeente en ondernemers wezen jarenlang elkaar aan als schuldige. Deze week wordt het nieuwe, vergroende marktplein feestelijk heropend. De leegstand daalt gestaag. Wat is het geheim van Hengelo?

De bronzen beren op de Markt staren verdwaasd naar hun poten. De stenen vlakte waar ze altijd over uitkeken en die hun kolossale lijven van een solide ondergrond voorzag, is nu een plas koud water. Dankzij een pad van uitgezette ‘stepping stones’ kan het publiek het berenbassin doorkruisen. Zouden de dieren hun goedmoedige koppen een tikje kunnen oprichten, dan zagen ze onder meer vers geplante bomen, een speelgazon en uitnodigende terrassen onder een frame van stoer corten-staal. Hun nieuwe biotoop in het centrum van Hengelo oogt als een vrolijk stadspark.

De metamorfose die het voorheen zo treurige en verlopen marktplein heeft ondergaan, staat symbool voor die van de rest van de binnenstad. Loop door de centrale Enschedesestraat en het groen zwiert je tegemoet. Ook hier wordt het in bedwang gehouden door biezen van verweerd staal, voorzien van inscripties. Je leest in het staal over het rijke regionale verleden toen Hengelo dankzij de gieterij van Stork dé metaalstad was van Nederland. Zo dragen de plantenbakken niet alleen bij aan actuele opgaven als biodiversiteit en wateropvang, maar voeden ze ook de lokale trots.

Deze week is het dan zover. Het nieuwe marktplein van Hengelo wordt officieel geopend. Het is een proces dat bepaald niet zonder slag of stoot verliep en dat zonder de recente standvastigheid van de gemeente zomaar had kunnen mislukken. Jarenlang stonden ondernemers en overheid tegenover elkaar: wie moest bij de opknapbeurt van het verloederende stadshart het voortouw nemen? De markt of de overheid? Intussen liep de leegstand in het winkelcentrum op tot een kwart.

Onvrede

‘De eerste onvrede over het centrum ontstond begin deze eeuw’, blikt huidig programmanager binnenstad Joop Nijenhuis in het stadshuis terug. Hengelo was ooit de eerste winkelstad van Twente. Maar de herinrichtingsplannen werden niet gewaardeerd en het hbo-onderwijs verkaste naar de grotere buurman die Hengelo zou gaan overvleugelen: Enschede. Nijenhuis: ‘Al vanaf 2007 zijn er door de gemeente centrumplannen gemaakt die echter nooit werden uitgevoerd. In 2016 begon het besef steeds breder te leven: als we zo doorgaan en maar niks blijven doen, dan gaat het in Hengelo binnenkort faliekant mis.’

‘Het ene negatieve proces versterkt het andere’, vult wethouder Gerard Gerrits (economie, VVD) aan. ‘De lokale ondernemers waren ontevreden, want hun omzetten daalden. De winkelleegstand liep onder invloed van het online shoppen gestaag op. Daar stoorden de inwoners zich weer aan. Want wat ze vroeger in de binnenstad konden kopen, dat konden ze nu niet meer. Hun centrum werd steeds ongezelliger. Ze voelden zich er niet meer thuis. Leegstand trekt ondermijning aan. Zo raakten we in een negatieve spiraal.’

De gemeente ontbeerde de slagkracht om die ontwikkeling te keren. Nijenhuis: ‘Vanuit de ambtelijke organisatie was er tot 2017 geen eindverantwoordelijke voor de binnenstad. Iedereen voelde zich alleen aangesproken voor z’n eigen deelgebiedje, niemand had het overzicht. De gemeente en de ondernemers stonden in die tijd vooral tegenover elkaar in plaats van samen op te trekken.’ De gemeente verweet de winkeliers slechts oog te hebben voor hun eigen belangen.

Op hun beurt verweten de ondernemers de gemeente dat die in plannenmakerij bleef steken: wanneer gebeurde er nou eens wat? In 2017 duldde de toestand van het Hengelose centrum geen verder uitstel. Dat jaar kwam het integraal actieplan voor de binnenstad unaniem door de raad. ‘In dat plan werd eigenlijk vooral gezegd: stop met nieuwe plannen maken’, zegt Peter Bebseler, voorzitter van de Stichting Centrummanagement Hengelo (SCH) waarin de ondernemers samenwerken. ‘Laten we het nu maar eens gewoon gaan doen.’

IJsbaan

Een belangrijke factor om tot die actie te kunnen overgaan, was het door de gemeente opgestelde Handboek Aantrekkelijke binnenstad. Wethouder Gerrits: ‘Niet alleen de inwoners waren door het lange talmen van de gemeente het vertrouwen verloren, dat gold ook voor de provincie, de beleggers en de projectontwikkelaars. Wat wilde Hengelo nu eigenlijk met zijn binnenstad? Een succesfactor voor beleggers en investeerders is helderheid. Met het handboek konden we laten zien hoe ons centrum er in de toekomst uit zou komen te zien.’ Een cruciaal onderdeel van het handboek waren de door de raad vastgestelde gebiedsprofielen.

Gerrits wijst op een kaartje met felle kleuren. ‘Het stadhuis bevindt zich hier, in het rode gedeelte, het horecakerngebied. Dat donkergroene deel is het kernwinkelgebied. En dan hebben we de gele gebieden aan de rand die in aanmerking komen voor transformatie. Vroeger hielden we ons strak aan het bestemmingsplan. Nu gaan we met iedereen om tafel. En we zijn ook bereid om te investeren in de openbare ruimte.’

Niet dat het handboek meteen het ijs brak. ‘Ik moest eind 2018 naar de ijsbaan’, herinnert de dat jaar aangetreden wethouder Gerrits zich. ‘De SCH was daar ook. De sfeer was om te snijden. Als Joop met zijn ambtenaren de stad inging, werden ze door de winkeliers niet aangekeken maar straal genegeerd. Het was gewoon oorlog.’

Nijenhuis: ‘Als ik 2018 van een ondernemersavond kwam, dan had ik altijd een ontzettend zere kop van het gezeur en de stress. Drie jaar later had ik daar nog steeds last van maar nu’, zegt hij lachend, ‘omdat het veel te gezellig was geweest.’

Ontspannen

Doorslaggevend voor de nieuwe, meer ontspannen verhoudingen was de ingezette renovatie van de Enschedesestraat. Bebseler: ’Na tien jaar plannen maken, ging daar in 2018 eindelijk een schop in de grond. Dat was de eerste ontwikkeling waarvan Hengeloërs zeiden: “Potverdikke, dat ziet er mooi uit.” Toen kwamen de volgende plannen en ging het lopen.’ Het vereiste wel een sterke gemeente. ‘Ik kreeg vanuit de ondernemers veel kritiek op de ontwikkeling van het evenementenplein’, zegt wethouder Gerrits.

‘Dat was tot die tijd een stenen massa die diende als parkeerterrein. Dat moest in onze ogen een andere functie krijgen met speelse fonteinen en meer groen. We hebben een hoogoplopende discussie gehad met de horeca. Die moest hun terrassen er tijdelijk voor weghalen. Dan moet je als bestuurder voet bij stuk houden. Dan zeg ik hier intern in het stadhuis: we doen de scheenbeschermers voor en de helm op, maar we blijven schouder aan schouder staan en zorgen ervoor dat dit gaat gebeuren.’

Daarbij zorgde corona voor een positieve boost. Gerrits: ‘Toen dat in maart 2020 begon dacht ik: o nee. Op dat moment stond net een aantal beslissingen van investeerders op een punt van go of no go. Toen kwam die toespraak van Rutte… Ik dacht: dit is einde oefening. Maar eigenlijk is het omgekeerde gebleken. Ja, die investeerders van toen zijn afgehaakt en de grotere plannen hebben echt wel even in de ijskast gestaan, maar ik durf gerust te stellen dat corona ondernemers en gemeente veel dichter bij elkaar heeft gebracht. In het elkaar vinden en steunen.’ ‘De banden waren toen de epidemie uitbrak al sterk verbeterd’, vult programmamanager binnenstad Joop Nijenhuis aan. ‘Maar vanaf corona ontstond er twee keer per week operationeel overleg tussen gemeente en ondernemers. Mogen we grotere terrassen? Mag ik als winkelier om te kunnen bezorgen langer met mijn auto het centrum in? Was de vraag te ingewikkeld, dan werd die opgeschaald naar mij of naar Gerard en namen we stante pede een besluit. Dat gaf nog meer het gevoel: we staan samen aan dezelfde kant.’

Grote jongens

De centrale Enschedesestraat en het marktplein zijn gerenoveerd. Nu wachten de kleinere, lastiger aanloopstraten. Hoe krijg je die winkel- en pandeigenaren warm voor de gemeentelijke plannen van verkleining van het kernwinkelgebied en transformatie naar andere functies als wonen? ‘We zijn anderhalf jaar geleden begonnen met een klankbordgroep vastgoedeigenaren’, reageert Bebseler. ‘Lokale eigenaren heb je zo om tafel. Maar bij de grote jongens is dat niet gemakkelijk. Die bezitten een brede portefeuille, verspreid over het land.’

‘Maar die nemen in aantal en omvang af’, ziet Nijenhuis. ‘Grote institutionele beleggers als de Achmea’s en pensioenfondsen trekken zich vrij massaal terug uit middelgrote steden. Wij zijn daar geen uitzondering op. Daarvoor krijgen we meer regionaal gebonden investeerders terug. Ze kijken niet alleen naar Excel-sheets en hebben ook een langetermijnvisie op rendement. Dat maakt de samenwerking voor ons een stuk makkelijker.’ Temeer daar de gemeente ook in de aan- loopstraten bereid is te investeren in de openbare ruimte. Foutparkeerders worden er mild behandeld. Nijenhuis: ‘We hebben parkeervriendelijke maatregelen genomen: shop & go-plaatsen waar je het eerste half uur gratis kunt parkeren. Als je niet in Hengelo bekend bent en je hebt te weinig betaald, dan ontvang je niet meteen een bekeuring thuis maar een ansichtkaart. “Fantastisch dat u geweest bent, maar denkt u de volgende keer aan het parkeergeld?”

De winkelleegstand is inmiddels gedaald tot onder de 20 procent. Nijenhuis: ‘Toen ik in 2017 begon, was er zó’n lijst van partijen die overwogen de winkel in Hengelo dicht te doen. En een heel klein lijstje met partijen die heel misschien geïnteresseerd waren om hiernaartoe te komen. Nu is het andersom. Dat gaat zich de komende jaren geheid vertalen in meer vestiging. Met transformatie, het weghalen van vastgoed dat niet meer geschikt is voor winkelen, zullen wij de komende jaren hard in leegstand dalen. In het kernwinkelgebied willen we naar 5 procent. Ik denk dat we tevreden mogen zijn als we over de hele binnenstad op 10 uitkomen. Iedereen zegt: jullie plannen zijn goed. Maar voordat we beslissen of we daadwerkelijk komen, willen we eerst zien of het werkt.’

Kerstomzet

Als het eerste voorjaarsweekend van eind maart een graadmeter is, dan komt dat wel goed. Nijenhuis: ‘Zo druk als het afgelopen zaterdag in de stad was, is het nog nooit geweest. Je kon letterlijk over de koppen lopen. De marktkooplieden op het nieuwe marktplein zeiden: wij draaiden woensdag een zaterdagomzet, en zaterdag een kerstomzet. Zo veel geld hebben we nog nooit verdiend, op één dag in Hengelo.’ Wethouder Gerrits merkt dat het sentiment in de stad omslaat. ’Toen ik in 2018 begon zeiden heel mensen: “Gerard, waar begin je aan?” Vorige week kwam de warenmarkt terug in de stad in de vorm van een lint om het marktplein. Ik kwam er veel kennissen tegen.

Iedereen zegt: wat is het toch prachtig geworden. En dat stralen ze ook uit, dat ze weer trotser worden op de stad. Je centrum is toch je visitekaartje. De negativiteit is aan het verdwijnen.’ En dan, toch weer de strijd aan met grote broer Enschede? ‘Nee’, zegt Gerrits beslist. ‘Dat is een vervelende boodschap, maar die moet je helder brengen. Zoals het ooit was, wordt het hier nooit meer. Dat heeft niet alleen te maken met Enschede, maar ook met de toegenomen internetverkoop en het feit dat de meeste studenten zijn vertrokken. Waar wij nu aan bouwen is die mooie binnenstad, een place to be voor de Hengeloër. Maar daar gaat echt nog een neveneffect uit voortkomen van mensen uit de omgeving. Dat ze ontdekken: Enschede is me veel te druk, ik ga lekker naar Hengelo.’