Warmte uit de bodem onmisbaar voor klimaatdoelen

In 2023 organiseerde EZK tijdens het EZK Energy event een interessant webinar getiteld ‘Hernieuwbare warmte, de nieuwe warmtewet, de nieuwe WIS-subsidie en de praktijk’. Frank Agterberg (Branchevereniging Bodemenergie) en Janine Verweij (Geothermie Nederland) gaven tijdens het webinar hun visie op de samenhang tussen bodemenergie, warmtepompen en geothermie in de praktijk. We zijn al goed op weg, maar om de klimaatdoelen te behalen, moeten we nog meer versnellen. De bodemenergie- en geothermiesector zijn er klaar voor, maar er is méér nodig.

Wat is bodemenergie?

“Bodemenergie is het gebruik van gratis, hernieuwbare warmte en koude uit de ondiepe ondergrond, tot 500 meter diep. In de praktijk is dat meestal tussen de 80 en 200 meter diep. Deze energie kan op een duurzame en doeltreffende manier gebruikt worden voor het verwarmen en koelen van gebouwen.

Daarbinnen is een onderscheid te maken tussen grote en kleine systemen. Kleine systemen, ook wel bodemlussen of gesloten bodemenergiesystemen genoemd, wisselen warmte uit met het in de ondergrond aanwezige grondwater. Bij grotere systemen, ook wel open bodemenergiesystemen of WKO’s genoemd, wordt het grondwater opgepompt uit een bodembron, waarna de warmte eruit wordt gewonnen en het grondwater weer terug de bodem ingaat.

Grote systemen kunnen bij uitstek ook dienen als seizoensbuffer voor andere bronnen, zoals aquathermie. Hierdoor is bodemenergie niet alleen geschikt voor individuele systemen, zoals enkele woningen of gebouwen, maar ook als bron voor collectieve systemen zoals warmtenetten of collectieve warmte voor flatgebouwen,” legt Frank Agterberg uit tijdens het webinar.

Wat is geothermie?

Janine Verweij vertelt dat geothermie net zoals bodemenergie een techniek is waarbij gebruik wordt gemaakt van de warmte in de ondergrond. “We spreken van geothermie wanneer de warmte dieper dan 500 meter wordt gewonnen. Via een lange pijp wordt heet water naar boven gepompt. Dit hete water komt vervolgens kort boven de grond, waar de warmte er met een warmtewisselaar aan wordt onttrokken. Het afgekoelde water gaat via een andere pijp weer terug de diepe ondergrond in. Geothermie wordt altijd grootschalig  toegepast.” Dat betekent dat je kassencomplexen of woonwijken voorziet van warmte met gebruikmaking van geothermie en daarin is geothermie een bewezen techniek. Om de warmte op de juiste plaats te krijgen is dan een warmtenet nodig.

Samen in het warmtesysteem van de toekomst

Zowel bodemenergie als geothermie worden al succesvol toegepast voor de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Voor het behalen van de klimaatdoelstellingen in de gebouwde omgeving zijn alle duurzame technieken die duurzame warmte leveren of warmteopslag mogelijk maken voor warmtenetten, hard nodig. Om de energietransitie te kunnen versnellen zullen bodemenergie, geothermie maar ook andere duurzame warmtetechnieken zoals aquathermie samen als duurzame bronnen onderdeel uit gaan maken van het warmtesysteem van de toekomst.

De potentie van geothermie

Nederland wordt gezien als voorbeeldland op het gebied van geothermie. Vooral voor de levering van duurzame warmte aan de glastuinbouw, waar deze techniek veel wordt toegepast. Maar het is juist zo belangrijk voor het slagen van de warmtetransitie, om geothermie op grote schaal toe te passen in de gebouwde omgeving. Een geothermiebron is rendabel vanaf zo’n 4.000 woningen, maar kan ook warmte leveren aan het dubbele aantal woningen. Uiteindelijk kan in de toekomst in meer dan 25% van de warmtevraag van de gebouwde omgeving en in meer dan 50% van de warmtevraag van de glastuinbouw worden voorzien.

Nederland leidend in bodemenergie

Nederland is met de toepassing van bodemenergie, en met name de open systemen, absoluut leidend ten opzichte van de rest van de wereld. Op dit moment staat driekwart van alle bodemenergiesystemen wereldwijd in Nederland, waarvan er op dit moment bijna 4.000 operationeel zijn. Er zit echter véél meer potentie in deze techniek. Voor lage-temperatuur warmtenetten kan bodemenergie nog veel vaker toegepast worden dan nu het geval is. Ook voor individuele systemen, woonwijken en (meerdere) flatgebouwen kan bodemenergie nog veel meer worden ingezet.

Rol van bodemenergie in de energietransitie

Bodemenergie wordt toegepast voor verschillende segmenten binnen de gebouwde omgeving zoals woningen en utiliteitsgebouwen. Deze segmenten hebben ieder hun eigen doelstellingen in de energietransitie. Voor de verduurzaming van de woningbouw geldt de doelstelling van minister De Jonge, om 1.000.000 individuele bestaande woningen te voorzien van duurzame warmteoplossingen. In de praktijk worden hybride warmtepompen hiervoor de minimale norm. Hiermee wordt het gebruik van aardgas flink teruggedrongen. We moeten ons daarbij wel beseffen, dat we óók in één stap naar all-electric kunnen overstappen, waardoor we helemáál geen aardgas meer hoeven te gebruiken. Technisch is dit overal mogelijk. Buitenlucht maar juist ook bodemenergie zijn daarbij belangrijke hernieuwbare bronnen voor warmtepompen.

Rol van geothermie in de energietransitie

Op dit moment zijn er al zo’n 30 geothermieprojecten gerealiseerd in Nederland. En er zitten ook nog eens 100 projecten in de pijplijn, die klaarstaan om tot ontwikkeling te komen. Goed nieuws in dat kader werd gepresenteerd in de contourennota van het ministerie van EZK. Daarin staat dat olie- en gaswinning definitief passé is en dat geothermie groen licht heeft om verder te ontwikkelen. Geothermie Nederland zou echter graag willen dat het allemaal wat sneller gaat. Iedere petajoule die uit de bodem kan worden gehaald, telt voor de energietransitie. Samenwerking met de overheid is hierbij van essentieel belang.

Versnelling geothermie is nodig

Op aangeven van de geothermiesector is er samen met het ministerie van EZK een Taskforce Versnelling geothermie opgesteld, die zich inzet om nieuwe projecten zo snel mogelijk doorgang te laten vinden door o.a. kortere doorlooptijden voor vergunningen. Ook hoopt Geothermie Nederland dat er zo snel mogelijk een oplossing komt voor het kip-ei probleem: duurzame warmtebronnen moeten wachten totdat er een warmtenet wordt aangelegd om de warmte te kunnen distribueren en vice versa. Hopelijk dragen toekomstige maatregelen en investeringssubsidies zoals de Warmte Infrastructuur Subsidie eraan bij om ook de aanleg van nieuwe warmtenetten te versnellen, waardoor er een win-win situatie ontstaat.

Realistische blik cruciaal

Zowel Branchevereniging Bodemenergie als Geothermie Nederland merken dat er soms een onjuist beeld is ontstaan over de beheersing van risico’s van beide technieken. “Met de recente aanpassingen in de Mijnbouwwet is er dit jaar een stevig beleidskader en vergunningstelsel aanwezig specifiek voor geothermie. Daarmee kunnen ook de soms hardnekkige doembeelden over geothermie en seismiciteit en geothermie en drinkwater definitief plaatsmaken voor een realistische kijk op de veilige toepassing van geothermie. Want dat geothermie veilig kan, daaraan hebben we als sector de afgelopen jaren hard gewerkt en is inmiddels ook breed aangetoond.”

“Daarbij is bodemenergie een rendabele investering, die al meer dan 30 jaar succesvol wordt toegepast in Nederland", voegt Frank Agerberg eraan toe. "De branche heeft samen met de overheid gezorgd voor gezamenlijke kennis, protocollen en wettelijke kaders voor opleiding en certificering van de boorders en installateurs. Uiteraard heeft veilig grondwater o.a. voor drinkwater óók de volledige aandacht bij het uitvoeren van projecten. Wij hopen met z’n allen aan lokale overheden mee te geven dat alles geborgd is". 

"Daarvoor hebben wij ook de lokale overheden hard nodig. We slaan graag de handen ineen!”