'Binnenstad moet zichzelf heruitvinden'

Corona vormde een minder harde klap voor de winkels in de binnenstad dan werd gevreesd. Of moet de klap nog komen? Retail-experts David Evers (PBL) en Marijke van Hees (Retailagenda) over hoe gemeenten kunnen zorgen voor een levendig en gevarieerd winkelbestand.

Tegendeel

Tot zijn eigen verrassing ontdekte David Evers vorig jaar dat corona niet heeft geleid tot een explosieve stijging van de winkelleegstand. ‘Aan het begin van ons onderzoek hadden we dat wel verwacht.’ Het tegendeel bleek het geval: de leegstand is tijdens corona gedaald. De senior wetenschappelijk onderzoeker ruimtelijke ordening bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) vond drie verklaringen voor die trend: ‘Voor winkels met weinig bestaansrecht werkte de coronasteun als een infuus’, zegt Evers. ‘De steun ging ook lang door. Een tweede verklaring is de trend om massaal winkelmeters uit de markt te halen en om te zetten naar woningen. Ten derde: er komen andere winkels vanwege de groeiende groep binnenstadsbewoners, zoals supermarkten. Die zijn minder conjunctuur gevoelig en minder afhankelijk van bezoekers van buiten.’

Online

Maar goed. Nu is de coronasteun alweer een tijdje afgelopen en moeten winkels op eigen kracht verder. Daar kwamen de oorlog in Oekraïne (met steil oplopende energieprijzen) en het chronische personeelstekort overheen. En nog steeds koopt de consument massaal online. Komt het nog goed?

Veerkrachtig

‘De binnenstad is als plek veerkrachtig en moet vooral ook zichzelf heruitvinden’, vindt Evers. Transformatie van winkels naar woningen mag de trend zijn, het is geen panacee voor alle binnensteden die worstelen met de naweeën van corona, waarschuwt Evers. ‘Binnensteden die voor corona bruisend waren en veel toeristen trokken, stonden er waarschijnlijk ook het sterkst voor. Ze kregen de hardste klappen, maar kunnen opveren.’ Die binnensteden konden volgens hem beter afwachten. Andersom kreeg een binnenstad met veel leegstand voor corona misschien een minder harde klap, maar de leegstand kan groot blijven. ‘In dat geval kun je gerust gaan saneren en transformeren.’

Transformatie-tafel

Afwachten, vooral zichzelf heruitvinden – het is minder besteed aan voorzitter van de Retailagenda Marijke van Hees. Het gaat lang niet met alle retail in de binnensteden slecht, stelt ze. Maar er blijft steun nodig van rijk, provincie en gemeente. Van Hees ziet bijvoorbeeld hoe de grote steden samen met het rijk werken aan afspraken over grootstedelijke problematiek. ‘Maar Rotterdam heeft bij de Retailagenda ook een transformatie-tafel gevormd waar twaalf totaal verschillende gemeenten bij aanschuiven, zelfs een gemeente uit Noord-Groningen. Zij wisselen ervaringen uit over de samenwerking met marktpartijen. Welke instrumenten worden ingezet voor transformatie en hoe werkt het?’

Lotgenoot

Evers adviseert gemeenten vooral naar een ‘lotgenoot’ te kijken en niet alleen naar successteden als Haarlem en Amsterdam: ‘Het probleem in die twee steden is namelijk juist dat er niet genoeg leegstand is. Daardoor kunnen winkels niet worden verplaatst en kunnen nieuwe winkels geen plek vinden. Dat is van een andere orde. Mijn idee is dus: wissel ideeën uit met vergelijkbare gemeenten, daar leer je meer van.’

Impulsaanpak

Wat volgens Van Hees zeker goed werkt is de Impulsaanpak, waar de Retailagenda voor het delen van kennis nauw bij betrokken is. Voor de Impulsaanpak stelt het rijk 100 miljoen beschikbaar, verspreid over enkele jaren. Ook in 2023 kunnen gemeenten weer een aanvraag indienen voor projecten in centrumgebieden. Van Hees: ‘Die steun is hard nodig. We lopen aan tegen een capaciteitstekort bij gemeenten. Soms springt een provincie bij met procesgeld. Maar al die samenwerkingen, nieuwe visies en bestemmingsplannen kosten veel tijd en aandacht.’

Nieuwe profilering

De Impulsaanpak stimuleerde de gemeente Hengelo om ambitieuze plannen te maken, met een heel nieuwe profilering en ruimtelijke inrichting. Er zijn ook gemeenten die zeer actief investeren in de transformatieopgave. Zo kocht Hardenberg enkele jaren geleden zelf lege panden op, vertelt Van Hees.  ‘De gemeente joeg zo de markt aan om te komen met initiatieven en plannen die pasten bij het nieuwe profiel.’

Politieke keuze

Het offensieve handelen bij het bestrijden van winkelleegstand, is een politieke keuze, zegt Evers. Net als het afwegen of je als gemeente überhaupt een rol wilt spelen. ‘Wanneer vind je leegstand een probleem voor de gemeente? Als één pand leegstaat? Of is dat een probleem voor de eigenaar zelf? Misschien wordt het wél een algemeen belang als het de enige supermarkt in de wijk was. Of als de zoveelste winkel vertrekt, waardoor een straat er niet meer uitziet. Je kunt daar een afwegingskader voor maken.’

Probleem

‘Als het een rotte plek in het centrum is, moet je uiteindelijk wel gaan praten met de eigenaar,’ vindt Van Hees. ‘De gemeente kan aanbieden mee te denken over een nieuwe invulling zodat er toch waarde wordt gecreëerd.’ Dat meedenken is zeker welkom bij kleine vastgoedeigenaren, vertelt Van Hees ‘Daar zit momenteel vooral het probleem. Denk aan ondernemers die het pand als pensioenvoorziening hebben, nu met leegstand kampen en geen geld hebben voor een facelift of verduurzaming. In zulke situaties is een gemeente sneller bereid om te helpen. Bijvoorbeeld door de samenwerking met ­andere eigenaren in de straat te stimuleren. Samen kun je een nieuw profiel voor de straat kiezen waar je met elkaar in investeert.’

Andere kwaliteiten

Ook Evers vindt het tijd om anders te gaan denken. ‘De hoofdwinkelstraat als een machine voor verkoop, waar de hele regio naartoe komt, waar het allemaal moet gebeuren, waar het superdruk is: dat beeld moeten we herzien. Het gaat niet meer om winkelstraten maar om straten met winkels. En om het toevoegen van andere kwaliteiten.’

Missie verbreed

‘Het antwoord op lege winkels is inderdaad niet nog meer winkels,’ erkent Van Hees. ‘Het antwoord is nieuwe functies in de binnensteden brengen. Onze missie is daarom verbreed: leefbare kernen én vitale retail. Dat gaat ook over wonen, horeca, toerisme, evenementen en cultuur. En juist het belang van de samenhangende benadering proberen we bij gemeenten onder de aandacht te brengen.’

Lees het hele verhaal over de binnensteden deze week in BB08 (inlog).