Bouwstenen voor een duurzaam en leefbaar buitengebied

De uitdaging

Veel Nederlandse natuurgebieden zijn er slecht aan toe. Stikstof is daarvan een belangrijke oorzaak, maar ook verdroging, bodemdaling spelen een grote rol. Om de problemen zo efficiënt mogelijk aan te pakken, bundelt het Rijk de doelen voor klimaat, natuur en water in het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG). In de zomer van 2023 moeten de provincies in dat kader een Provinciaal Programma Landelijk Gebied (PPLG) opstellen, waarin ze aangeven hoe ze deze doelen willen bereiken. De provincie Utrecht vroeg Arcadis en Over Morgen om samen met Sweco gebiedsagenda’s op te stellen als basis voor hun PPLG.

Boeiend vraagstuk

Naast een goed begrip van de opgaven (over klimaatverandering, biodiversiteitsverlies, bodemdaling, uitgeputte bodems en de waterkwaliteit en -kwantiteit) vergde het ook de medewerking van gebiedspartners. Door de landelijk discussie over stikstof en het protest van de boeren was dit niet vanzelfsprekend. Daarbij was een aantal opgaven nog onduidelijk en wisten we dat hier tijdens en ook na ons traject pas duidelijkheid over kwam. Deze dynamiek maakt het tot een boeiden vraagstuk. 

De oplossing

Ondanks alle uitdagingen boekten we veel progressie met onze aanpak. Voor vier van de negen gebieden in Utrecht stelden wij de agenda op en daarnaast voerden we voor alle gebieden stikstofberekeningen uit. We startten in de zomer van 2022 met de inventarisatie van de problematiek, het type boeren dat er werkt, en de historie en kernwaarden van de gebieden. Daarvoor wisten we uiteindelijk ook de gebiedspartners om de tafel te krijgen. Vervolgens splitsten we de opgaven uit op basis van de hoofd- en subdoelen van het Nationaal Programma Landelijk Gebied. Denk daarbij aan de te realiseren stikstofreductie, waterkwaliteit en Natura 2000-doelen. Op die manier kregen we grip op de opgave en konden we in de tweede fase denkrichtingen formuleren.

Drie denkrichtingen

We formuleerden drie denkrichtingen voor de ontwikkeling van oplossingen voor het gebied. De eerste is de autonome, voorziene ontwikkeling waarbij we anticiperen op boeren die vrijwillig stoppen omdat ze 55 jaar of ouder zijn en geen opvolger hebben. Door de vrijgekomen productieruimte niet opnieuw te benutten, krimpt de landbouw op een autonome manier en realiseer je al een aanzienlijk deel van de doelen. Ook hebben we in deze denkrichting de effecten van de realisatie van het Natuurnetwerk als voorziene ontwikkeling doorgerekend (vastgesteld natuurbeleid). De tweede denkrichting is het doorvoeren van allerlei aanpassingen door agrarische ondernemers in hun landbouwbedrijf. Hierbij gaat het om verduurzamingsmaatregelen die we samen met vertegenwoordigers uit de landbouw bespraken en die de boer zelf kan nemen. Denk daarbij aan management en voer, maar ook aan een andere, meer natuurinclusieve bedrijfsvoering. Deze maatregelen bundelden we in een landbouwmenukaart, waarin we ook de kosten, een indicatie van de bijdrage aan de verschillende opgaven en de invloed op stikstof uitwerkten met onze partner CLM Aequator. Het derde scenario betreft systeemherstelmaatregelen, maar die hebben we alleen kwalitatief beschreven en niet verder uitgewerkt.

In de laatste fase vatten we de denkrichtingen samen in de gebiedsagenda’s. Niet als een ‘eindproduct’, maar als een startdocument met bouwstenen voor het verdere gebiedsproces. Aan de hand hiervan kunnen betrokkenen in het gebied verder bouwen aan een oplossing die past bij het gebied en de opgaven. De agenda’s formuleren de gespreksonderwerpen waarmee het gebied, de partners en de provincie tot verdere keuzes en invulling kunnen komen.

De impact

Met het NPLG zette het Rijk een proces in dat waarschijnlijk nog jaren zal duren, zeker als we alle doelen op het gebied van klimaat, fauna, water en biodiversiteit willen halen. Toch is er is ook haast bij geboden: zowel de opgaven als de boeren vragen om duidelijkheid en concrete stappen. Onze gebiedsagenda’s vormen de aanzet voor een duurzaam, robuust en leefbaar buitengebied, met behoud van de gemeenschap en perspectief voor de agrarische ondernemers. Dat deden we door de opgave inzichtelijk te maken, het gebiedsproces met gebiedspartners op te starten, oplossingsrichtingen te verkennen, stikstofberekeningen uit te voeren en te adviseren over hoe de bouwstenen in te zetten voor het PPLG. Zeker ons Stikstofdashboard bleek een uitstekend middel om de complexe opgave op een begrijpelijke manier over te brengen.

Hoewel we formeel niet zijn betrokken bij de concrete invulling van de PPLG houden we wel contact met de provincie. We hebben naar ons idee mooi werk geleverd en voelen ons medeverantwoordelijk voor het traject dat moet leiden tot een gezond buitengebied waarmee we straks weer jaren vooruit kunnen.