Verdroging beekdalen Oost-Nederland

Auteur: Arjan ter Harmsel, Adviseur Landelijk Gebied & Waterbeheer Arcadis

Je zou het deze zomer niet geloven, maar onze zomers worden warmer en droger. De hoge zandgronden verdrogen, de grondwaterstand daalt en beken vallen vaker droog. En juist die beekdalen zijn belangrijk voor de waterhuishouding, waterkwaliteit en biodiversiteit. Ze hebben direct invloed op de natuur en landbouw in de wijde omgeving. Het belang van die beekdalen wordt extra onderstreept in het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) en de Kamerbrief Water en Bodem Sturend. Ik woon bij de Sallandse heuvelrug en vond het een uitdaging dat ik in mijn ‘eigen achtertuin’ onderzoek mocht doen naar die beekdalen voor Zoetwatervoorziening Oost-Nederland. De resultaten zijn onder andere gebruikt voor het maatregelprogramma in het Provinciaal Programma Landelijk Gebied (PPLG) van Overijssel.

Voor de gebieden Achterhoek, Veluwe, Twente, Salland en een deel van Zuid-Drenthe brachten we als eerste in kaart waar de beekdalen inclusief de laagste punten lagen. Daarna gingen we kijken wat je kunt bereiken met veranderingen in de grondwaterstand. Dus als je het laagste punt natter maakt, wat gebeurt er dan met de rest van het gebied. En tot slot maakten we een inschatting welke landbouw bij dit veranderde gebied past.

Wat is een beekdal?

Het verraste me dat er eigenlijk geen gedeelde definitie was van een beekdal. We moesten dit wel concreet maken om een goed inzicht te geven over welke gebieden je het hebt en welk deel van het gebied ermee te maken heeft. Hier bedoelen we het ‘beekdal’ als een knop om aan te draaien aan het regionale watersysteem. Daarom bedachten we een methode waarin we de kaarten van bodem, geomorfologie (landschapsvormen) en ook de grondwaterstand konden combineren. Dit gaf ons inzicht in het aantal beekdalen en de grootte ervan. Wat blijkt? De beekdalen zijn goed voor 15 tot 20% van het oppervlak, een substantieel deel dus.

Simuleren grondwaterstand

Deze informatie gingen we vergelijken met andere projecten, zoals de droogtebestrijding van de Baakse Beek. Als je wat aan de beek verandert, hoe verandert dan de grondwaterstand in de omgeving? Als je bijvoorbeeld de beek verondiept, dan wordt de grondwaterstand 20 tot 50 centimeter hoger. In de gecombineerde kaarten gingen we als het ware de beken met kleine stapjes veranderen en konden we zien hoe de waterstand veranderde in de rest van het gebied. Je ziet dan al snel waar het natter - of anders gezegd minder droog - wordt. Met deze kennis maakten we kaarten met verschillende waterstanden.

Reguliere of natuurinclusieve landbouw

Het natter, of minder droog worden heeft gevolgen voor de landbouw. Minder droog is meestal positief, maar natter vaak niet. In het ideale geval past de teelt zich aan aan de grondwaterstand. We noemen dit “functie volgt peil”. Per situatie brachten we in beeld hoe de verdeling in het gebied over ‘te nat – nat – goed – droog – te droog’ eruitziet. Uitdaging is om te komen tot een goede ruimtelijke verdeling van percelen, zodat elk bedrijf een passende grondwatersituatie krijgt.

Alternatieve verdienmodellen landbouw

De uitkomst van het rapport geeft aan dat een verandering in de grondwaterstand echt invloed heeft op het boeren. Ik ben er trots op dat het rapport als input dient voor het PPLG van provincie Overijssel en dat de zoektocht naar alternatieve verdienmodellen en verkaveling in de landbouw is begonnen. Meer water vasthouden is mogelijk, maar werkt niet voor iedereen positief uit. Dat moet goed worden geregeld, in overleg met de grondeigenaren. Ik zeg vaak “het gaat niet vanzelf, en het kost geld”. Dat geldt hier ook voor. Waterbeheerders en grondeigenaren moeten hierin samen optrekken.

Het onderzoek geeft me ook een dubbel gevoel. In het gebied zitten boerenfamilies al eeuwenlang op bepaalde gronden. Het raakt me, want ik ken ook mensen die er wonen en ik weet wat er kan veranderen. Maar ik ga ervan uit dat de maatregelen die genomen worden uiteindelijk goed zijn voor mens en natuur.