Afval als nieuwe asset

Gemeenten zetten in op circulaire economie

Is ‘circulaire economie’ het zoveelste modebegrip, na ‘duurzame stad’ en ‘klimaatneutrale’ gemeente? Abeluheb Choho vindt van niet. De eerste wethouder duurzaamheid van Amsterdam denkt dat de circulaire stad waar grondstoffen zo lang mogelijk circuleren en afvalstoffen als ‘secundaire grondstoffen’ zo hoogwaardig mogelijk worden ingezet, juist richting geeft aan afzonderlijke duurzame domeinen als energie en klimaat, lucht, afval en groen.

‘Tot 2014 zaten al die onderwerpen bij afzonderlijke diensten en voerden verschillende wethouders er overleg over. In mijn wethouderschap duurzaamheid komen ze samen en kan ik goed met circulaire economie uit de voeten.’

Want Choho (D66) liet het Amsterdamse adviesbureau Circular economy in 2014 meteen uitzoeken welke grondstoffen de stad binnenkomen en welke er als afval weer uitgaan. ‘Bouwstoffen en voedsel bleken de grote stromen. Ik wilde geen enorm plan voor de toekomst opstellen, maar in een serie concrete projecten ervaring opdoen en leren.’

Die projecten gingen van de inkoop van materialen tot gft-verwerking via ‘wormenhotels’. En natuurlijk is de Amsterdamse woningbouw, inclusief renovatie, een sector waar alle thema’s van de duurzaamheidswethouder samenkomen. ‘Amsterdam groeit immers al meer dan tien jaar met gemiddeld tienduizend mensen per jaar. En dat zijn geen toeristen of expats, maar Amsterdammers. We bouwen tot 2025 liefst 50.000 woningen. Daarbij geldt dat alle nieuwbouw energieneutraal en aardgasvrij moet zijn, waarbij de meest duurzame tender wint.’

Voor de opgave van nog eens 40.000 tot 70.000 woningen in Havenstad – het Westelijk havengebied, inclusief een flink deel in Amsterdam-Noord – ligt de lat nog hoger, betoogt Choho. ‘Daar willen we de hele bouwketen opzwepen tot circulaire prestaties.’ Eerste aanzetten daartoe gloren in de nieuwbouwwijk Buiksloterham, waar onder meer wordt voorzien in stadslandbouw en circulatie van afvalwater. Een voor de hand liggende actie is oud beton vermalen en er nieuw beton van maken. Er is een toepasselijk voorbeeldproject. ‘Bij de renovatie van Betondorp, de geboortegrond van onder meer Johan Cruyff, in de Watergraafsmeer, keert het oud beton als nieuw beton terug.’

Onbewust circulair
De duurzaamheidswethouder beseft dat lang niet alle Amsterdammers zover zijn dat ze circulair afvalgedrag vertonen. ‘Tot 2014 bungelden we met 19 procent hergebruik van kunststof onderaan de lijst van gemeenten. Door overal containers voor plastic verpakkingsafval te plaatsen, zitten we sinds 2016 met 29 procent in de middenmoot. Als we dit najaar de nascheidingsinstallatie in gebruik nemen, denken we meteen naar 38 procent door te schieten.’ Ter vergelijking: het Nederlandse gemiddelde is nu 58 procent en het doel is 75 procent hergebruik in 2020.

Toch wil Choho niet benadrukken wat de stad allemaal mist. ‘Veel Amsterdammers zijn onbewust wel degelijk circulair bezig. Kijk naar alle vintage-winkels. Spotify zorgt ervoor dat er amper cd’s worden besteld. En een proef bij Post NL maakt dat je in Amsterdam voortaan met de bezorging van een pakketje je oude stofzuiger kan meegeven. “Vol erin, vol eruit” wordt het motto. Dat is goed voor het klimaat, goed voor de grondstoffen en goed voor de lucht in de stad.’

Choho wijst ook op de vele community’s die spullen als boormachines delen. ‘Ikzelf woon in de wijk De Baarsjes. Daar kun je op een Facebookpagina spullen lenen bij je buren, of een fornuis aanbieden.’ Amsterdam wil vooral initiatieven ondersteunen, geen beleid opleggen. Vraaggestuurd beleid, zo klinkt het. ‘Willen mensen gft-inzameling in hun buurt, gaan we dat regelen. Er zijn schooltuinen waar mensen gft kwijt kunnen. Willen burgers een wormenhotel waar wormen gft afbreken, dan komt er een wormenhotel, al is er nu al een wachtlijst. Er zijn initiatieven om koffieprut te upcyclen en er zeepjes van te maken.’

Bitterballen
In Rotterdam schenken koffiebars hun koffiedik aan het bedrijf Rotterzwam dat er oesterzwammen op kweekt en die worden doorverkocht aan een restaurant dat er bitterballen van maakt. En op de CO2 van de zwammen wordt een vitaminerijke alg gekweekt. Het is een voorbeeld van de circulaire economie van ex-Ecover-baas Gunter Pauli, waardoor ook de gemeente Almere geïnspireerd raakte, zegt Sabine Strijbos. Aan een tafel van essenhout uit eigen bos en een frame van biocomposiet van waterplanten duidt de projectmanager circulaire economie het afvalvraagstuk conform de gedachten van Pauli als een overvloed.

‘Wij kregen in de zomer van 2014 boze telefoontjes van watersporters die in de wateren van Almere en in de jachthaven Muiderzand kampten met een overvloed aan waterplanten die schade aan hun boten toebracht. De jachthaven is de grootste catamaranhaven van Europa en verschillende gasten dreigden weg te gaan.’ Strijbos ging het probleem met een aantal mensen analyseren. ‘De overheid is 60.000 euro per jaar kwijt om dit lastige fonteinkruid met een boot op het water te maaien, af te voeren en te composteren of verbranden. Als je het ruimer neemt en ook het NK Zeilen en de triatlon meetelt, komen we op twee ton.’ Het team kwam erachter dat je van de vezels van het fonteinkruid papier kunt maken en een stevige biocomposiet. ‘Het papier is duurder dan conventioneel papier, maar het vindt toch aftrek, want het is papier met een verhaal. Twee bedrijven drukken er hun brochures en catalogi op. We zetten samen met cateraar Marfo de eerste stappen om er bakjes voor maaltijden in het vliegtuig van te maken. Met chef-koks brainstormen we over een hele lijn van bio-disposals’, aldus Strijbos.

Uiteraard moet er nog bewustzijn in de luchtvaartbranche ontstaan, maar ook hier is een geldstroom zichtbaar, betoogt ze. ‘Het biospul is lichter en scheelt dus dure vliegtuigbrandstof. Overgebleven vliegtuigmaaltijden en snacks kunnen in de compostzak van 30 cent in plaats van een restafvalzak van een euro. Ook de Flevocampus zoekt naar circulaire oplossingen voor voedselvraagstukken in stedelijk gebied.’

Proefvijver
In het Grondstoffen Collectief Almere – onderdeel van het programma Energy on Upcycling – werken intussen dertig partijen mee aan meerdere circulaire plannen. Het Weerwater, een centrale plas in Almere waar in 2022 de Floriade wordt georganiseerd, is een letterlijk ideale proefvijver. Het aanpalende Flevoziekenhuis heeft warmte over en kan die lozen in een drijvend zwembad dat pal voor het ziekenhuis in het Weerwater zal verschijnen. Op zijn beurt kan het ziekenhuis koud water opnemen om energievriendelijk te koelen.

Om kouder water te krijgen, moet de plas wel worden uitgebaggerd. Strijbos: ‘Het Weerwater was ooit veertig meter diep, maar is nu op sommige plaatsen dichtgeslibd tot een dode plas van vier meter. Door te baggeren komt er meer diversiteit. De reststroom is een overvloed aan bagger waarvan we een bouwstof kunnen maken die we in een geotube, een worst van textielvezels, willen stoppen om er natuurvriendelijke oevers mee te maken. Uitgehard kan het wellicht ook dienen als weglichaam voor een fiets- en hardlooppad rond het Weerwater.’

Almere rekent niet op afvoerkosten van de bagger maar op opbrengsten in producten. De gemeenteraad onderkent de potentie van de circulaire economie en het college van B&W heeft opdracht gegeven de plannen verder uit te werken en proefprojecten te starten. ‘Uitgangspunt is dat we voor 2022 een klimaatneutraal en circulair terrein hebben voor de Floriade en dat alle deelprojecten zonder subsidie draaien’, zegt Strijbos.

De Floriade is vanzelfsprekend een fijne etalage, maar het bouw- en sloopafval is in de nog altijd sterk groeiende stad een minder zichtbaar issue. ‘Al hebben we als jonge stad natuurlijk nog weinig sloopafval, we kunnen het door samenwerking met onder meer Amsterdam in de Deltametropool wel ontvangen, onder meer voor de bouw van 60.000 woningen tot 2050. Net als in Amsterdam geldt de circulaire economie ook als een bindmiddel tussen voorheen veelal gescheiden gemeentelijke diensten. Strijbos: ‘We werken ook samen met stakeholders als bewoners en bedrijven om kansrijke projecten, risico’s en financiële aspecten in kaart te brengen.’

Sorteerinstallatie
Dat circulaire economie niet louter is voorbehouden aan grote en middelgrote steden als Amsterdam en Almere bewijst het Brabantse Waalre. ‘Wij kunnen niet een persoon vrijmaken om met de circulaire economie aan de slag te gaan’, zegt wethouder Paul van Liempd (PvdA), met onder meer duurzaamheid in zijn portefeuille. Door met zeven andere kleine gemeentes onder de rook van Eindhoven samen te werken, denkt Van Liempd wel de benodigde massa voor meer marktinteresse in de circulaire economie te bewerkstelligen. ‘We overwegen om samen een eigen sorteerinstallatie op te richten waarmee wij vanuit de vraag van bedrijven in de regio plasticstromen te leveren dat afkomstig is uit ingezameld plasticafval.’

Dat plastic wordt bij wijze van proef per fiets met een karretje ingezameld. Het scheelt brandstofkosten en uitlaatgassen. ‘Het bevalt zo goed dat wij de gemeenteraad gaan voorstellen om het in de hele gemeente in te voeren.’ Behalve plastic, metaal en drankenverpakkingen gaat het om luiers, gft en ook restafval. ‘De meest riekende stromen worden twee keer per week ingezameld. Mensen blijken erg te spreken over dit hoge serviceniveau.’ De afvalinzameling zal door deze dienstverlening niet goedkoper maar ook niet duurder worden, verwacht Van Liempd. ‘We willen de inzameling per fiets laten verrichten door mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt, dus we hopen daarmee ook een sociaaleconomisch doel te dienen.’