Lesje bestuurskunde van gehemelde paus

Paus emeritus Benedictus XVI heeft Anno Domini 2023 niet meer gehaald. Hij bleef achter op oudjaarsdag. In commentaren wordt hij herinnerd als Gods rottweiler op rode schoentjes — wat Ratzinger ongetwijfeld was. En als een ongeschikte kerkvorst toen de beerput van het kindermisbruik openging — wat niet valt te ontkennen.

Maar Benedictus XVI was ook een inspirerende intellectueel die een eeuwenoude traditie bij de tijd wilde denken. Nu is dit tijdschrift niet direct de plek om de theologische erfenis van een paus te bespreken. Noch ben ik de juiste persoon om dat te doen. Maar we zouden onszelf in het binnenlands bestuur toch ernstig tekort doen als we wel het motto over de gemeenten als eerste overheid rondpompen, maar ons geen rekenschap geven van de katholieke sociale leer achter het subsidiariteitsbeginsel. Waaraan ook Benedictus een bijdrage heeft geleverd, met name in zijn encycliek Caritas in veritate uit 2009.

De katholieke sociale leer is een bouwwerk waarvan Paus Leo XIII in de beroemde encycliek Rerum novarum uit 1891 de fundamenten legde. Uitgangspunt is het zogenaamde personalisme: de individuele mens en diens persoonlijke roeping. Daarbij komt dan het beginsel van de solidariteit. Want de mens vormt als sociaal wezen natuurlijke gemeenschappen, maar dat gaat zeker niet altijd per se vanzelf goed. Vandaar dat onderlinge solidariteit de norm is. Subsidiariteit is dan vervolgens de publieke ondersteuning en opschaling die nodig is om het individu in zijn gemeenschap recht te doen.

Het subsidiariteitsbeginsel heeft een positieve en een negatieve kant. Negatief in de zin dat de hogere verbanden op hun jeukende handen moeten blijven zitten als ze denken dat ze een taak zelf beter aankunnen. En positief waar het beginsel juist een plicht oplevert om de menselijke waardigheid of de solidariteit actief te ondersteunen. Een taak mag niet hoger worden belegd dan nodig is, maar ook niet lager dan verantwoord.

Uiteraard werken de beginselen op elkaar in. ‘Het subsidiariteitsbeginsel moet nauw verbonden blijven met het solidariteitsbeginsel en omgekeerd,’ schreef Benedictus in Caritas in veritate. ‘Want zoals de subsidiariteit zonder solidariteit afglijdt in een sociaal particularisme, zo is het eveneens waar dat de solidariteit zonder subsidiariteit afglijdt in een sociaal systeem dat de behoeftigen vernedert.’

Deze katholieke sociale leer erkende ooit de positie van de katholieke vakbonden in hun strijd voor betere omstandigheden, maar de beginselen ervan zijn in de loop der tijd op steeds bredere verbanden toegepast. Ten laatste dus door Benedictus die de beginselen uiteindelijk op wereldschaal toepaste. Tegenover de voortgaande globalisering zette hij internationale solidariteit die samen met subsidiariteit gericht is op onderlinge gelijkwaardigheid en het welzijn van de gehele mensheid.

De impact van het subsidiariteitsbeginsel uit de katholieke sociale leer op de constitutionele theorie is groot. Het leverde een denkraam voor de vorming van de Europese Unie en staat daar nu als een van de dragende beginselen in het Unieverdrag. In Nederland zijn de publiekrechtelijke bedrijfsorganisaties weliswaar inmiddels weer afgeschaft, maar een algemeen decentralisatiebeginsel wordt wel steeds breder als constitutionele norm erkend: decentraal wat kan, centraal wat moet. Willem Konijnenbelt sprak in dit verband van het staatsrechtelijke subsidiariteitsbeginsel.

Bezien vanuit zijn negatieve zijde, levert dit subsidiariteitsbeginsel gemeenten een juridisch argument op tegenover bemoeizuchtige medeoverheden. En vanuit de positieve kant is het subsidiariteitsbeginsel een noodzakelijke correctie op het veel te weinig kritische motto van de gemeenten als eerste overheid. Met dat motto valt immers bijna elke binnenlandse publieke taak wel te decentraliseren, zoals in 2015 bleek. Terwijl het veel rijkere subsidiariteitsbeginsel ook de vraag stelt of een taak niet te laag wordt belegd. Is het door gemeenten regionaal laten contracteren van specialistische intramurale jeugdzorg werkelijk de beste manier om solidariteit en menselijke waardigheid te organiseren?

Paus emeritus Benedictus XVI mag het nieuwjaar zelf dan net niet hebben gehaald, hij laat genoeg na om in 2023 niet te vergeten.