Een bonus als schadelijke prikkel

De dwangwet om asielzoekers op te vangen – inmiddels ingezwachteld tot de Wet gemeentelijke taak mogelijk maken asielopvangvoorzieningen – houdt de gemoederen nogal bezig. Het Huis van Thorbecke zou zelfs in de fik staan. Maar heel veel van het wetsvoorstel is eigenlijk niet zo bijzonder.

Dat geldt allereerst voor het probleem zelf. Na de Tweede Wereldoorlog schoven gemeenten vrij onbeschaamd woonwagenbewoners naar elkaar door. In Koudekerk aan de Rijn schijnt men bijvoorbeeld ooit van plan te zijn geweest om de brug over de Oude Rijn langdurig open te houden om de komst van een groepje woonwagens uit Hazerswoude te voorkomen. Daarbij vielen stevige teksten over de te verwachten ‘terreuracties’ van de reizigers.

Uiteindelijk kwam toen de Woonwagenwet 1968 tot stand die het rondtrekken verbood. De wagens moesten zich melden in één van de vijftig grote regionale woonwagencentra met allemaal eigen voorzieningen, gerund door intergemeentelijke samenwerkingsverbanden. Dat stelsel mislukte faliekant en werd na tien jaar vervangen door de simpele verplichting voor elke gemeente om staanplekken voor ongeveer vijftien wagens te regelen.

Interbestuurlijk afschuiven is dus bepaald niet nieuw. En ook niet beperkt tot de gemeenten. De rijksoverheid, die nu zo gloedvol schande spreekt van asielzoekers die in Ter Apel buiten moesten slapen, is dezelfde als die in Europees verband diep bukt bij de herverdeling van vluchtelingen over de landen van de Europese Unie. Dat was na de vluchtelingencrisis van 2015 verplicht in een Gemeenschappelijk Europees Asielstelsel, maar Nederland haalde de verplichte aantallen bij lange na niet.

Terwijl de beelden uit Moria, Lesbos of Lampedusa toch zeker niet onderdoen voor die uit Groningen. Natuurlijk ontslaat dat de gemeenten nu niet van hun verplichting om een schending van de universele mensenrechten te voorkomen, maar het morele gezag waarmee de staatssecretaris de medeoverheden daarop aanspreekt, is slechts overtuigend bij strikt binnenlands gebruik.

Ook het verleiden van gemeenten is geen onbekend fenomeen. De binnenwereld van het openbaar bestuur bestaat sinds jaar en dag uit lobbyende bestuurders die de lokale autonomie inruilen voor schotels linzenmoes in verknoopte prestatieafspraken vol gouden koorden. Dat is allemaal geen geheim. Juist niet. Onlangs nog roffelde menig lokaal bestuurder zich expliciet op de borst wegens een succesvolle lobby voor een investering van het rijk in de plaatselijke infrastructuur.

Terwijl minister De Jonge, op zijn beurt, liet weten dat hij het realiseren van zijn woningbouwopgave weer een beetje verder had gebracht. Zo rollen wij in Nederland. En dus zullen gemeenten die veel asielzoekers opvangen in Den Haag ook meer gedaan krijgen dan andere. Dat is allemaal niet zo bijzonder.

Maar de expliciete bonus van 2500 vrij besteedbare euro’s per extra langdurig en grootschalig opgevangen asielzoeker, die is volgens mij wel bijzonder. In het sociaal domein zat ook financiële prikkelsturing met specifieke bonusbedragen per beschutte arbeidsplaats of gereïntegreerde ‘nugger’, maar dat zat toch veel meer verweven in de overige systematiek van de financiering dan de deze aparte bonusregeling voor asielzoekers. Bovendien waren dat geen bedragen met het oogmerk om maatschappelijke weerstand af te kopen. Terwijl het presenteren van de opvang van asielzoekers als een winstgevende nevenactiviteit voor gemeenten dat duidelijk wel is.

En daar zit volgens mij een principieel punt. De opvang van vluchtelingen is voor de overheid een rechtsstatelijke verplichting die alle organen van de Staat gezamenlijk bindt. Voor de samenleving is het opnemen van vreemdelingen een deugd van barmhartigheid waartoe kleine gemeenschappen beter in staat zijn dan abstracte verbanden. In een democratie vereist dit afstemming van vraag en aanbod, maar met marktwerking heeft dat niets te maken. Sterker nog: deugden en plichten zijn überhaupt niet in geld uit te drukken zonder ze kapot te maken. Die vragen heldere regels en politieke moed om ze uit voeren.

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten verwacht niet dat de bonus een effectieve prikkel zal zijn. Maar volgens mij is hij zelfs schadelijk.