Rol onteigeningsexpert onvoldoende verankerd

De rol van door de rechter ingeschakelde onteigeningsexperts is niet vastgelegd in de wet. Dit ondanks dat ze binnen het recht een unieke positie vervullen waarin ze zowel expertise bieden als juridisch advies geven. Onderzoeker en advocaat Sam Schuite pleit in zijn promotieonderzoek aan de Radboud Universiteit voor een zorgvuldige wettelijke verankering, zeker nu onteigening steeds actueler wordt.

Aandacht voor rol

In september 2021 werd bekend dat het toenmalige kabinet plannen maakte voor de onteigening van honderden boeren. Sindsdien is er veel aandacht voor het vraagstuk, maar het onteigeningsrecht is een doorlopende praktijk. Onteigeningszaken, waarbij overheidspartijen grond overnemen van particulieren of bedrijven, vragen veel expertise. Daarom stellen rechters deskundigen aan, die de rechtsprekende macht van advies moeten voorzien.

Ook juridisch

De rol van de onteigeningsexpert is uniek, zo stelt Schuite. ‘Binnen andere rechtsdomeinen bieden deskundigen alleen vaktechnische expertise. Bij een letselschadezaak kan een rechter bijvoorbeeld een arts inschakelen voor een medische duiding van de klachten. Van een juridische analyse is dan geen sprake. In een onteigeningsprocedure vervult de expert echter een andere rol, waarbij deze ook verantwoordelijk is voor de beantwoording van een reeks juridische vragen.’

Berekening schadeloosstelling

De onteigeningsexpert komt in de praktijk in beeld wanneer de onteigening van de grond al in gang is gezet. Op dat moment moet worden vastgesteld hoe hoog de schadeloosstelling aan de onteigende is. ‘De expert beantwoordt daarvoor een drietal vragen: allereerst hoeveel de onteigende grond waard is, daarnaast of er sprake is van waardevermindering van het overgebleven eigendom, en ten slotte welke bijkomende schade een onteigende lijdt als gevolg van de onteigening.’

Regels en jurisprudentie

Vooral die laatste schadepost maakt de juridische rol van een onteigeningsexpert zichtbaar. ‘Stel dat de overheid een weg wil uitbreiden en daarom een deel van jouw tuin wil onteigenen. Een door de rechter aangestelde deskundige kan dan vaststellen dat er voor jou geen noodzaak bestaat om ter compensatie een nieuw stuk grond aan te kopen. Voor een bedrijf kan die situatie heel anders liggen, waarbij er ook weer sprake kan zijn van allerlei juridische belemmeringen. Dat advies is daarom onderhevig aan regels en jurisprudentie en echt juridisch van aard.’

‘Rompvonnis’

Zo beantwoordt initieel de expert, en dus niet de rechter, een hoop juridische vragen die relevant zijn voor de begroting van de schade. Hoewel dit niet bindend is, het gaat immers om een advies aan de rechter, en de rechter hoeft dat niet over te nemen, maakt dat de rol van de expert wel heel belangrijk. In de praktijk is er volgens Schuite sprake van een ‘rompvonnis’. ‘In de regel is het advies van de expert leidend voor het vonnis van de rechtbank. Het gaat dan ook om een complex stukje recht, dat expertise vraagt waarover de rechter zelf niet beschikt.’

Nauwelijks in de wet

De rol en de positie van deze deskundigen is eigenlijk nauwelijks vastgelegd of verankerd in de wet, blijkt uit het onderzoek van Schuite. Dat vindt de promovendus opmerkelijk. ‘Mocht bijvoorbeeld het stikstofprobleem straks daadwerkelijk worden ‘opgelost’ via het onteigeningsinstrument, zullen de deskundigen een belangrijke rol spelen in dat proces. In de praktijk als advocaat zie ik ook dat inbreuken van de overheid op het eigendomsrecht, zoals onteigening en planschade, mensen heel erg raken. Daarom moet de benoeming van deskundigen objectief en transparant gebeuren.’

Register niet genoeg

Sinds 2014 is er een register van onteigeningsdeskundigen actief, ondergebracht in het Landelijk Register van Gerechtelijke Deskundigen. Dat is een goede eerste stap, zegt Schuite. ‘Maar er is meer nodig. Het register is een statische aangelegenheid, en maakt niet inzichtelijk of je op het moment van adviseren een onafhankelijk rol hebt ten opzichte van alle partijen. Dat zou eigenlijk verankerd moeten worden in de procedure. Dat voorkomt discussies over de schadedeskundige achteraf, en zorgt voor meer vertrouwen in de rol van deze experts.’

Verankeren

Als de juridische ‘dubbelrol’ van onteigeningsexperts tot vragen leidt, zou het advies ook kunnen zijn om de functie anders in te vullen. ‘Een dergelijk advies heb ik overwogen, maar daarvoor is de praktijk sinds de invoering van de eerste Onteigeningswet in 1811 te bestendig geworden. Belangrijk is ook dat het in werkelijkheid wel goed zit met de deskundigheid. Het gebrek aan normering leidt er niet toe dat er slechte adviezen worden gegeven. Maar, dat het ‘toevallig’ goed gaat betekent niet dat het niet wenselijk is om de kwaliteit van de deskundige systematisch in te bedden.’