‘Focus je op de 10 grootste risico’s’

Elke gemeente maakt een inschatting van mogelijke financiële risico’s. Maar de risico’s van een pandemie? Vier specialisten laten er hun licht over schijnen. ‘Dit hadden we niet voorzien en we hebben nog lang niet alles in beeld.’

Ongewisheid probleem bij voorbereiden begroting 2021

De coronacrisis brengt voor elke gemeenten kosten met zich mee. Sommige kosten zijn direct zichtbaar, zoals de ictvoorzien ingen die nodig zijn om het gros van de ambtenaren vanaf hun thuiswerkplek en masse te laten inloggen op het netwerk van de gemeente. Andere kosten komen pas later, zoals een mogelijke toename van het aantal mensen met een bijstandsuitkering als de coronacrisis tot een economische recessie leidt. En terwijl de kosten stijgen, lopen de inkomsten voor gemeenten terug. Zonder toeristen geen toeristenbelasting, zonder winkelend publiek geen parkeergeld. ‘Het mooiste zou zijn als we in het verleden al een inschatting hadden gemaakt van de financiële risico’s van een pandemie, zoals we ook risico-inventarisaties gemaakt hebben van het sociaal domein en van onze grondexploitaties’, zegt Freek Verbakel, strategisch financieel adviseur van de gemeente Amersfoort en docent gemeentefinanciën bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten.

‘Maar een pandemie heeft vrijwel niemand opgenomen in de risico-inventarisatie. Er dreigt een crisis die groter is dan die in de jaren dertig van de vorige eeuw. Hier kun je je nauwelijks op voorbereiden.’ ‘Het is lastig om een inschatting te maken van de financiële risico’s’, vindt Ricardo Kok van Exilo, een adviesbureau voor financiën, control en bedrijfsvoering van gemeenten. ‘Dit is een situatie die voor iedereen nieuw is, dus er zijn geen ervaringscijfers.’ Dat is ook de mening van Detlev Cziesso, wethouder (GL) in Apeldoorn en lid van de VNG-commissie Financiën. ‘De consequenties zijn op dit moment niet in te schatten’, stelt hij.

‘Niemand weet wat de gevolgen van deze intelligente lockdown zijn voor horeca, winkeliers, bedrijven en daarmee voor de werkgelegenheid. We hebben de afgelopen honderd jaar geen pandemie meegemaakt.’ Hij vertelt over een vergadering van de VNG-commissie Financiën medio april. ‘Ik merk dat we met z’n allen nog aan het zoeken zijn. Het grootste probleem is de ongewisheid. Wat staat ons te wachten?’ Verbakel zegt: ‘Dit is zo veelomvattend dat het slecht te overzien is. Moeten we ons voorbereiden op een anderhalvemetersamenleving? Wie moet dat beoordelen en handhaven? Staan gemeenten daarvoor aan de lat?’

Alle gemeenten kampen met dezelfde vragen. Daarom organiseren Naris (ontwikkelaar van risicomanagementsoftware) en Finolia (een trainings- en adviesbureau voor overheden op het gebied van planning, control en financieel management) in april en mei een tweewekelijks ‘corona-uurtje’, een gratis webinar waar gemeenteambtenaren samen risico’s in kaart brengen en kijken hoe ze die financieel kunnen doorvertalen in scenario’s. Hilko de Boer van Finolia stelt: ‘Gemeenten krijgen enorm veel uitdagingen op hetzelfde moment. We kunnen veel van elkaar leren.’ Dat vindt ook Cziesso. ‘Het is belangrijk dat gemeenten ervaringen delen, bij VNG, in de G40, in buurgemeenten. Je moet niet het wiel in elke gemeente apart uitvinden.’

Crematies
‘Begin met een inventarisatie van de kosten die je nu maakt en die je verwacht te maken’, adviseert Verbakel. Hij vertelt dat in Amersfoort een breed samengestelde werkgroep de kosten in beeld probeert te krijgen. ‘We hebben de afdelingen gevraagd: welke kosten heb je? Probeer te voorkomen dat je dingen over het hoofd ziet.’

Ook Kok adviseert om met een brede groep mensen samen te werken. ‘Niet alleen finance gedreven, maar bijvoorbeeld ook met de team leider Participatiewet en iemand die verantwoordelijk is voor de ict. Dan kun je met z’n allen kijken waar je tegenaan loopt. Het voor-deel van zo’n breed palet is ook dat de hele gemeentelijke organisatie doordrongen is van het feit dat het werk gedaan moet worden, maar dat je ook zicht op de kosten moet hebben, want je moet het verantwoorden.’

De effecten van de coronacrisis werken door op uiteenlopende terreinen. Verbakel vertelt dat momenteel in Amersfoort verzoeken binnenkomen voor betalingsregelingen voor onder andere de onroerendezaakbelasting (ozb). ‘Daarbij gaan we ervan uit dat bedrijven en instellingen die belasting nog wel gaan betalen’, zegt hij. ‘Maar er is ook een kans dat dat niet in alle gevallen gebeurt omdat er faillissementen volgen.’

De gemeente is aandeelhouder van theater Flint. ‘Het voorjaar is het topseizoen, maar de voorstellingen of congressen zijn verplaatst of geannuleerd.’ Het aantal begrafenissen en crematies stijgt. ‘Die diensten zijn voor de gemeente niet kostendekkend. Dat wordt deels gecompenseerd door de horeca die hoort bij een uitvaart, maar de koffie en cake mag nu niet meer worden geserveerd.’ Hij vervolgt: ‘Ook thuiszorgorganisaties hebben problemen met de anderhalvemetersamenleving. Hoe ga je daarmee om als gemeente? En hoe zit het met de afspraken over leerlingenvervoer? De meeste kinderen gaan niet meer naar school, dus die busjes rijden niet of nauwelijks meer. Hoef je dan geen vergoeding meer te betalen?’

Nog een voorbeeld. Gemeenten krijgen verzoeken om subsidies soepeler te verstrekken. ‘Blijf je vasthouden aan de prestatieafspraken met instellingen als je weet dat de instelling dan kan omvallen?’ Het grootste probleem in veel gemeenten op dit moment zijn de stijgende uitvoeringskosten voor de bijstand, dat blijkt ook uit een onderzoek van Naris en Finolia. Gemeenten hebben hun handen vol aan de TOZO, de tijdelijke inkomensondersteuning voor zelfstandige ondernemers. Maar deze kosten worden toch vergoed door het rijk? ‘Dat is wel de toezegging door het rijk’, zegt Verbakel. Cziesso stelt: ‘De maatregelen die het rijk neemt moeten kostendekkend vergoed worden aan gemeenten.’ Hij wijst erop dat veel gemeenten door de grondcrisis en de decentralisatie van de zorg hun reserves al fors hebben moeten aanspreken. ‘Het merendeel van de gemeenten zit er op het moment financieel niet rooskleurig bij en nu worden er veel onvoorziene kosten gemaakt.’

Dat brengt Verbakel op het volgende risico. Hij wijst erop dat ramingen van het IMF aangeven dat de Nederlandse economie dit jaar met meer dan 7 procent kan krimpen. ‘Dat betekent aan rijkszijde een forse daling van inkomsten. Dat heeft ook gevolgen voor het gemeentefonds. Dat kan gemeenten de komende jaren nog fors geld gaan kosten.’ Zijn er ook beleidsterreinen waar minder wordt uitgegeven? ‘Die zie ik nog niet voorbij komen’, zegt Verbakel. ‘Het stadhuis is ook nog open, want mensen moeten wel hun paspoort en rijbewijs kunnen ophalen. Er wordt hooguit minder geprint.’

Scenario’s
De Boer adviseert gemeenten: ‘Focus je op de tien grootste risico’s. Die zijn niet in elke gemeente hetzelfde. Is er veel toerisme? Is er een haven? Zijn er musea? Hoe zit het met jeugdhulpverlening?’ Als de risico’s in beeld gebracht zijn, kan er een inschatting gemaakt worden, bijvoorbeeld op basis van de percentages uit de scenario’s van het Centraal Planbureau (CPB), vindt De Boer. Het CPB schetst in vier scenario’s de economische impact van het coronavirus in 2020 en 2021. In alle scenario’s leidt het virus tot een recessie. In het beste geval duurt de ‘intelligente lockdown’ maar drie maanden en veert de economie in de herfst alweer op. In het zwartste scenario zit Nederland twaalf maanden op slot, krimpt de economie dit jaar met meer dan 7 procent en ligt het werkloosheidspercentage op 9,4 procent.

‘Op basis van deze scenario’s kun je de financiële gevolgen doorrekenen in een meerjarenprognose’, stelt De Boer. Kok benadrukt dat het vooral belangrijk is om te kijken naar de lokale omstandigheden. ‘Economische groei zegt natuurlijk iets over de ontwikkelingen in een gemeente, maar lokale zaken zeggen nog meer. Zijn er bijvoorbeeld probleemwijken? Veel jongeren? Stel dat we twee jaar lang een anderhalvemetersamenleving hebben. Dan heb je in de ene gemeente misschien veel meer boa’s en handhaving nodig dan in de andere. Over de scenario’s moet je natuurlijk wel nadenken.’

Cziesso zegt: ‘Deze crisis kan ook op andere gebieden een nasleep krijgen. Nu zitten mensen opgesloten achter hun voordeur en zijn veel problemen onzichtbaar, zoals huiselijk geweld of psychische klachten.’ Hij stelt: ‘Je kunt nu niet een risicoanalyse opstellen en eenmalig een nota schrijven. Dit is een dynamisch proces, waarbij je voortdurend een vinger aan de pols houdt.’

Prinsjesdag
Hoe weet je dat je alle terreinen overziet en alle mogelijke risico’s in beeld hebt? ‘In alle eerlijkheid denk ik dat je gewoon moet accepteren dat je niet alles weet’, zegt Kok. Verbakel zegt: ‘Wij hebben op dit moment nog lang niet alle kosten en alle financiele gevolgen in beeld. Het is koffiedik kijken.’ Cziesso gebruikt dezelfde term. ‘Ik denk dat we eind juni, als we de kadernota presenteren aan de raad, nog steeds koffiedik kijken. We mogen blij zijn als er in de tweede helft van het jaar meer duidelijkheid is. Misschien kunnen we pas na Prinsjesdag iets meer zeggen. Wat gaat het rijk doen? Welke kosten worden vergoed?’ Verbakel: ‘Dat maakt het lastig om een goed onderbouwde begroting te maken voor de volgende jaren in de wetenschap dat je niet eens het lopende jaar kunt overzien.’

Kok zegt: ‘Dit is een bijzondere tijd. Het is soms ook van belang dat je eerst gaat handelen en zorgt dat de samenleving blijft draaien en pas achteraf kijkt naar de implicaties. Dat past bij een noodscenario zoals dat nu speelt. De waarheid van vandaag is volgende week weer achterhaald.’ Moeten gemeenten in deze onzekere tijd zoveel mogelijk de hand op de knip houden? ‘Je moet voorzichtig zijn met nieuwe investeringen, want misschien gaat dit heel lang duren’, vindt De Boer. ‘Werk vanuit scenario’s met bandbreedtes en bied zo nodig maandelijks een update van doorrrekeningen, zeker nu nieuwe inzichten zich snel ontwikkelen.’

Kok zegt: ‘Maar je moet wel de samenleving draaiende houden. Daar zijn gemeenten voor.’ Hij denkt dat wellicht een belangrijk risico van de coronacrisis is dat gemeenten er te negatief in gaan zitten. ‘We moeten de risico’s niet onderschatten, maar het kan ook kansen bieden. Er kunnen ook positieve dingen gebeuren die we nu niet voorzien. Dat het toerisme uit het buitenland wegvalt is een nadeel, maar de Nederlanders die deze zomer niet met vakantie gaan naar het buitenland geven hier misschien veel meer geld uit. We weten niet precies wat er gaat gebeuren.’

Ook Cziesso pleit voor een niet te sombere benadering. ‘Als je rekening houdt met een worst case-scenario, ga je bezuinigen, want je moet een sluitende begroting hebben. Dus dan sluit je de bibliotheek en twee zwembaden. En dan blijkt dat het wel meevalt. Als ik één tip mag geven: ga niet uit van een zwart scenario. Er is niet ergers dan voorzieningen sluiten en erachter komen dat het niet nodig was. En sluiten is makkelijk, maar opnieuw starten is duur en kost veel tijd.’