Miljardenbal is begonnen

De grote klapper is de 493 miljoen euro die gemeenten eenmalig krijgen ter compensatie van de jeugdzorgkosten, maar in de meicirculaire valt veel meer te bespreken. De herverdeling van het gemeentefonds is op komst en het nieuwe kabinet zal belangrijke beslissingen moeten nemen. Voorlopig overheerst onzekerheid.

Een opvallende arbitrage-uitspraak, de herverdeling van het gemeentefonds en een wereldwijde gezondheidscrisis – er valt dit jaar een hoop te bespreken in de meicirculaire. ‘Het is wel extreem’, zegt gemeentefondsspecialist Dirk Jans die voor LiasPAUW de circulaire analyseerde. ‘Het komt nu allemaal samen. Maar het belangrijkste staat er niet in’, merkt Jans op. Er komt een nieuwe verdeling van het gemeentefonds aan en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft aangegeven er niet aan mee te werken als het te verdelen bedrag gelijk blijft. Vaak verwoord als: de koek moet groter. Onder andere als compensatie voor de extra kosten voor de jeugdhulp die gemeenten de afgelopen jaren maakten.

‘In feite is het incidentele bedrag in 2021 een voorloper van structurele compensatie’, zegt Jans. Dat incidentele bedrag, de 493 miljoen euro die gemeenten krijgen, is volgens Jans’ analyse ‘de klapper van deze circulaire’. Er is nu 438 miljoen euro van verwerkt. Buiten de 493 miljoen komt er nog 120 miljoen euro via specifieke uitkeringen.

Laatste nieuws

Vorige week overlegde de VNG met het rijk en het laatste nieuws ten tijde van schrijven was dat gemeenten 1,3 miljard euro krijgen ter compensatie van de tekorten op de jeugdzorg, bovenop het geld dat eerder is toegezegd. Ze moeten echter ook 214 miljoen euro aan bezuinigingen op de jeugdzorg realiseren. Over de jaren erna zullen ook afspraken worden gemaakt, waarbij het oordeel van de arbitragecommissie zwaar zal wegen. Er is dankzij de arbitrage volgens Jans sprake van ‘een flinke doorbraak’.

De arbitragecommissie oordeelde dat er na de decentralisatie van de jeugdzorg in 2015 sprake was van medebewind – een verplichting vanuit het rijk voor gemeenten dus, wat betekent dat alle kosten moeten worden vergoed. Onderzoeksbureau AEF berekende eerder dat gemeenten jaarlijks 1,7 miljard meer hebben uitgegeven dan ontvangen en de arbitragecommissie nam dat als een van de uitgangspunten. De ‘commissie der wijzen’ oordeelde dat er komende jaren miljarden euro’s structureel extra moeten komen, om te beginnen met 1,9 miljard euro voor 2022 (na indexatie van de eerdergenoemde 1,7 miljard). Opvallend is verder dat de accressen (de mate waarin het gemeentefonds meegroeit of -krimpt met de rijksuitgaven) voor de komende jaren allemaal negatief zijn (zie grafiek).

Bijgesteld

In vergelijking met de vorige meicirculaire verwacht het Centraal Planbureau dat prijzen en lonen minder hard stijgen in de periode van 2022 tot en met 2025. Dat is een van de redenen dat het bedrag naar beneden wordt bijgesteld. Ook verwacht het rijk lagere afdrachten aan de Europese Unie en zouden er vanaf 2023 lagere rentelasten zijn als gevolg van lagere rentestanden.

Omdat de coronacrisis uitbrak en gemeenten vanwege de onzekerheid behoefte hadden aan stabiliteit, werden de accressen voor 2020 en 2021 stilgezet. Zo werden wel schommelingen voorkomen, maar eind mei berekende LiasPAUW al dat dit waarschijnlijk nadelig voor gemeenten heeft uitgepakt.

Het rijk gaf vorig jaar zo’n 9,9 miljard euro meer uit dan werd verwacht toen het accres werd vastgezet. Minus de coronakosten, die voor de gemeentefondsberekening niet meetellen, werd er 1,4 miljard euro meer uitgegeven dan verwacht, maar het accres stond vast en groeide dus niet mee. Het lijkt er dus op dat het vastzetten van het accres 2020 de gemeenten 10 procent van dat bedrag heeft gekost, ofwel 140 miljoen euro.

Volumeafspraak

Volgens de Raad voor het Openbaar Bestuur moet het accres voortaan voor een periode van vier jaar worden vastgezet. ‘In feite een volumeafspraak voor de duur van een kabinetsperiode’, schreef de Raad begin juni in een advies. De huidige manier van werken zorgt voor te veel onzekerheid bij gemeenten en deze wijziging zou dat verhelpen. De geraamde investeringsuitgaven van het Nationaal Groeifonds zouden hier ook in moeten worden verrekend. Maar eerst moet de ‘basis’ op orde zijn en daarom dringt de Raad aan op structurele oplossingen voor bijvoorbeeld de problemen bij de jeugdzorg.

Een volgend heet hangijzer is de opschalingskorting. Kort na de introductie van de plannen voor het opschalen van gemeenten werden de plannen in 2013 weer geschrapt. De korting, gebaseerd op het idee dat gemeenten efficiënter zouden werken en dus minder geld nodig zouden hebben, bleef echter. Dit kostte gemeenten in de jaren van 2015 tot en met 2021 cumulatief al 1,5 miljard euro ‘en daarnaast nog 150 miljoen euro als gemist accres over die opschalingskorting’, schrijft Jans. Minister Ollongren (Binnenlandse Zaken, D66) zei begin mei dat in haar ogen de opschalingskorting uit de boeken moet. Er staat niets over in de meicirculaire en de beslissing is aan het nieuwe kabinet.

Al met al is er veel onzekerheid. ‘Het komt erop neer dat gemeenten geen goede begroting kunnen maken’, zegt Jans. Als het kabinet akkoord gaat met het oordeel van de arbitragecommissie dan blijft er voor 2022 1,5 miljard euro over (1,9 miljard euro minus het voorschot van 300 miljoen euro en enkele andere verrekeningen). Maar er zijn voor de begroting van 2022 nog belangrijke beslissingen te maken, dus Jans adviseert om niet uit te gaan van structureel anderhalf miljard extra. ‘Tegelijkertijd kan er nooit zo veel afgaan dat het voorschot van 300 miljoen ook nog van tafel gaat, daar geloof ik niets van.’

Opvallend

Wellicht opvallend in positieve zin is dat gemeenten zich niet zo’n zorgen maken over de coronacompensatie. In de meicirculaire staat dat de definitieve verdeling bekend zal worden gemaakt in de septembercirculaire (en online staat alvast een indicatie van het bedrag per gemeente). Het geld moet dus nog komen. ‘Dat vormt echter geen rem op de uitgaven’, zegt Jans. ‘Het rijk heeft laten zien op dit dossier ruimhartig te zijn.’

Spannend is het naderende eindrapport van de Raad voor het Openbaar Bestuur over het nieuwe verdeelstelsel voor het gemeentefonds. De kritiek op het voorstel van het ministerie van Binnenlandse Zaken was niet mals. Het noorden werd hard getroffen. Zonder ophoging geen herverdeling, stelde de VNG. Deze maand komt het eindadvies van de Raad. Het zal tot nieuwe voorlopige verdeelresultaten leiden, en dan begint de consultatie bij gemeenten. Die zullen er zeker wat over te zeggen hebben.