Goede wil, gezond verstand en een beetje geluk

Sinds de crisis op de financiële markten is de roep om meer overheid weer luider, al was dit vooral te wijten aan falende regelgevers en toezichthouders. In hoeverre zijn we als individu en als samenleving, in staat op grond van rationele beslissingen de toekomst te beïnvloeden?

Volgens John Kay, hoogleraar aan de London School of Economics en columnist van de Financial Times, valt dat nogal tegen. ‘Mensen denken ten onrechte dat dingen gebeuren omdat iemand ergens wilde dat ze zouden gebeuren’, zegt hij. Winnaars plegen hun succes toe te schrijven aan eigen kwaliteiten, verliezers hun falen aan het noodlot, maar het kan net zo goed omgekeerd zijn.

Dat begint al op het persoonlijke vlak: iedereen streeft naar geluk maar ‘geluk is waar je het vindt, niet waar je het zoekt’. En zoals Kay met talrijke voorbeelden uit de geschiedenis en het bedrijfsleven illustreert, zijn grote politieke en zakelijke prestaties meestal niet zozeer het resultaat van weloverwogen keuzen als wel van onvoorziene omstandigheden en onbedoelde neveneffecten.

De meest succesvolle ondernemers werden gedreven door andere motieven dan winst maken. Omgekeerd zagen gevierde bedrijven hun reputatie en winstgevendheid afbrokkelen toen ze het nieuwe, ‘wetenschappelijke’ credo van maximalisering van aandeelhouderswaarde omarmden. Op dezelfde manier leiden pogingen om het onderwijs beter te structureren doorgaans tot slechter onderwijs. Kay heeft dan ook weinig op met de mathematische modellen waarop veel zakelijke en politieke besluiten worden gebaseerd; dat zijn ‘selectieve vereenvoudigingen’ die alleen antwoorden bieden voor de eigen, kunstmatige werkelijkheid. In de met een Nobelprijs bekroonde financiële risicomodellen was een wereldwijde vertrouwenscrisis onmogelijk.

In feite zijn doelen, vooral in de politiek, doorgaans onnauwkeurig, onderling onvergelijkbaar en onverenigbaar. Ze kunnen alleen via een omweg en door trial and error worden nagestreefd, en mede daardoor veranderen omstandigheden en doelen. Kay vergelijkt dit proces van voortdurende aanpassing met de biologische evolutie, waarbij de uitkomst alleen achteraf kan worden vastgesteld.

Om iets te bereiken moet je wel een visie hebben op waar je heen wilt, zoals een hogere omzet of beter onderwijs, maar verder is het vooral uitproberen wat haalbaar is; pragmatische improvisatie, zoals Kay het noemt. Je zou kunnen zeggen dat je het verst komt met gezond verstand, goede wil en een beetje geluk. De omweg naar succes is een wijs en zeer leesbaar boek, al rammelt de vertaling hier en daar. De titel suggereert een how to handleiding, maar is het tegendeel. Kay biedt geen andere oplossing, maar een andere manier van denken, die tot bescheidenheid stemt. Dat kan juist voor beleidsmakers wel eens louterend zijn.

Ed Lof is econoom en journalist  

John Kay: De omweg naar succes. Waarom je geluk niet moet najagen en Bill Gates nooit rijk wilde worden, Business Contact, Amsterdam, 2010, 224 Pagina’s, ISBN 978 90 470 03823, € 22,50.