Geld uitgeven wordt probleem

Jelle de Visser, raadslid voor de PvdA in Leeuwarden, vroeg het college van burgemeester en wethouders in februari van dit jaar naar de gevolgen van de Wet Hof voor zijn gemeente. Hij kreeg naar hij zegt toen een ‘tamelijk vaag’ antwoord. ‘De strekking was dat ze de consequenties niet konden overzien’, zegt hij. ‘Er was nog geen wet. Dat moest worden afgewacht.’

Voor de provincie Friesland zal de impact van de Wet Hof in elk geval groot zijn. De Visser: ‘Die hebben ruim 1 miljard euro aan reserves alleen al uit de verkoop van de Nuon-aandelen. Het merendeel van dat geld hebben ze in een spaarpot gestopt en mogen ze dus straks niet gaan uitgeven.’

Met hetzelfde luxeprobleem zit de provincie Gelderland. De verkoop van de Nuon-aandelen leverde de provincie ruim 4 miljard euro op. Jan Markink, als gedeputeerde verantwoordelijk voor financiën, maakte een naar eigen zeggen simpel rekensommetje op basis van de wetstekst, zoals die naar de Raad van State is gegaan. ‘Wij kunnen dan van die Nuon-gelden in plaats van de huidige 200 miljoen nog maar 120 miljoen euro per jaar investeren’, zegt hij. En dat is nog slechts een deel van de ellende, want daarbovenop heeft de rijke provincie nog voor 800 miljoen euro aan reguliere bestemmingsreserves. Geld dat dus klaar ligt om te worden geïnvesteerd in wegen, cultuurprojecten en natuur. ‘Het zou toch bijzonder spijtig en bizar zijn als we die eigen vermogens niet meer mogen inzetten om ze ten goede te laten komen aan de eigen bevolking’, aldus Markink.

Aanleg rondwegen
Pas als de definitieve wetstekst bekend is, kunnen de consequenties op een zinvolle manier worden gekwantificeerd. Maar duidelijk is al wel dat volgens de Gelderse VVD-bestuurder de aanleg van een groot aantal rondwegen, waar al besluiten over zijn genomen, niet kan doorgaan – althans zeker niet in het gewenste tempo. ‘Dan heb ik het bijvoorbeeld over de provinciale wegen bij Lochem, Voorthuizen, Hummelo. Echt, ze liggen verspreid over de hele provincie. Het betekent, om nog maar eens wat te noemen, ook een streep door onze bijdrage aan de Hollandse Waterlinie, een nationaal erfgoedproject’, zegt hij. ‘Investeringen die je graag wil doen, waar je al besluiten over had genomen, zul je opnieuw moeten gaan bekijken.’

Voor de verantwoordelijkheid om gezamenlijk – met alle overheden samen – het EMU-tekort te willen terugdringen, loopt Markink niet weg. Dat wil hij wel gezegd hebben. ‘Maar niet op deze manier en niet via een wet. Die wet is in mijn ogen helemaal niet nodig’, zegt de gedeputeerde. Hij pleit voor een bestuursakkoord, waarin tussen rijk, provincies, gemeenten en waterschappen afspraken over het EMU-saldo worden gemaakt. Dat doet meer recht aan de autonomie van de decentrale overheden.

‘Zoals het nu gaat, wordt er maar één kant op geredeneerd. Het is net als met het schatkistbankieren, de verplichting om als provincie je tegoeden te stallen bij het rijk. Dat zou veiliger zijn. Ze zeggen dat er zoveel is misgegaan. Dan zeg ik op mijn beurt: doe dan wat aan de voorwaarden, zorg dat er een goede balans is tussen risico en rendement, bijvoorbeeld door de Wet Fido [financiën decentrale overheden/red] aan te scherpen.’

Schrappen
Bij waterschap Amstel, Gooi- en Vecht (AGV) maakt men zich minstens zo grote zorgen over wat er aan wetgeving aan zit te komen. Waarom? AGV investeert jaarlijks 65 miljoen euro: 25 miljoen gaat richting waterkeringen, 30 miljoen is bestemd voor rioolwaterzuiveringsinstallaties en 10 miljoen euro is nodig om voldoende water te houden middels zogeheten watergebiedsplannen.

Daarnaast is het waterschap nog eens bezig met het uitbaggeren van de Vecht. De kosten daarvan – 12 miljoen euro jaarlijks – werden voor drie kwart gedekt uit een fonds, maar dat telt ook weer mee voor het EMU-saldo. Na aftrek van de afschrijvingen, resteert een benodigd bedrag van 47 miljoen euro. Het EMU-plafond voor AGV zal bij benadering 27 miljoen euro zijn. ‘In totaal komen we straks, door de beperkingen die de Wet Hof ons oplegt, 20 miljoen euro tekort. Dat is dus een derde op onze totale investeringen’, zegt AGV-bestuurder Peer Rooijmans. ‘We zouden dus opeens 20 miljoen euro niet meer kunnen investeren. Hoe dat moet? Goede vraag. Onze beleidsvrijheid is erg beperkt, omdat we de bestaande afspraken uit het bestuursakkoord water en onze wettelijke verplichtingen als waterschap moeten nakomen.

Dit lukt niet als het wetsvoorstel Hof ongewijzigd van kracht wordt. Waterschappen worden geconfronteerd met nieuwe investeringen zoals het hoogwaterbeschermingsprogramma en het op tijd klimaatbestendig maken, zoals bijvoorbeeld het afvoeren van water bij extreme neerslag. Bovendien zitten we in ons gebied met veengronden, slappe bodems dus, die extra investeringen eisen. Dat kun je niet laten lopen. Er moet iets gebeuren, willen we straks ons werk kunnen blijven doen’, zegt Rooijmans.

Zoals de zaken er nu voor staan, ziet hij drie mogelijkheden, waarvan er één – niets meer doen – geen serieuze is. ‘Blijven er twee over. Als we ons werk willen blijven doen, zijn we genoodzaakt indirect te gaan investeren. Dat wil zeggen, dat we het anderen – commerciële partijen – laten doen waarna we het leasen of huren. De andere optie is de waterschapstarieven verhogen. Dat willen we ook niet. Bovendien is die ruimte uiterst beperkt, sinds de Tweede Kamer onlangs een motie aannam dat die lastenstijging – inclusief inflatie – niet meer dan 5 procent per jaar mag zijn.’

Die pas is dus in feite door de Tweede Kamer afgesneden. Veel soelaas zou het AGV ook niet hebben geboden, want een lastenverzwaring om een gat van 20 miljoen euro dicht te lopen, zou op zwaar maatschappelijk verzet zijn gestuit.

Blijft over dus huren of leasen. Rooijmans: ‘Elk waterschap werkt met een sluitende begroting. Geld is het probleem niet. Dus ga je puur en alleen om aan administratieve verplichtingen te voldoen een investeerder zoeken. Je moet je serieus afvragen of we dan met z’n allen goed bezig zijn. Want met huren zijn we – en dus ook de burger – op de lange termijn duurder uit. We kunnen vanwege onze kredietwaardigheid gunstig lenen. Dat voordeel is er niet voor een marktpartij. Daarbij komt dat een investeerder er – terecht – op wil verdienen.’

Snel wegzetten
Hoe bereidt het waterschap zich op de komst van de Wet Hof voor? ‘Meedenken en ideeën aandragen hoe het anders kan’, zegt Rooijmans resoluut. ‘Je moet je de vraag stellen of je investeringen in zuiverings­taken – een nutsvoorziening – moet laten meetellen voor het EMU-saldo. In andere Europese landen worden die erbuiten gehouden. Scheelt ons 30 miljoen euro per jaar.’

Zolang het wetsvoorstel niet is ingediend, is het lastig werken voor de decentrale overheden. Want op wat moet je je voorbereiden? ‘Wij zijn dus maar met scenario’s gaan werken’, zegt Markink. ‘Heel snel geld wegzetten, nu het nog kan, is een optie. Maar daar voel ik eigenlijk niets voor. Want je doet misschien in de haast dingen, waar je later spijt van krijgt. Je erbij neerleggen en zeggen: dat is het dan, is wat mij betreft geen optie. Voorlopig zetten wij vol in op beïnvloeding van de politiek.

Via de eigen kanalen richting partijen in de Tweede Kamer, maar ook via het IPO [het Interprovinciaal Overleg/red]. Alle provincies zijn momenteel bezig de gevolgen van de Wet Hof in beeld te krijgen. Maar intussen gaan we dus wel gewoon door met de besluitvorming over voorgenomen investeringen. Voor dit najaar staan bijvoorbeeld de rondweg rondom Voorst en Zutphen op de rol. Het zou jammer zijn die trajecten nu al te stoppen.’|

Extra bezuinigen
In het stadhuis van Arnhem, pal gelegen tegenover het provinciehuis, hebben gemeenteambtenaren intussen ook op een rij gezet wat het invoering van de wet per 1 januari 2013 zou betekenen. ‘De wet gaat er komen’, zegt Matthijs Wachtmeester, treasurer en controller concernstaf van die gemeente. ‘Misschien niet per 1 januari 2013, maar dan zeker in 2014. Wij gaan er vooralsnog vanuit dat het 2013 wordt. Rekening houdend met het EMU-saldo voor Arnhem – voor zover af te leiden uit de conceptwet die ik heb – betekent het dat we alleen al in de begroting 38,7 miljoen euro aan voorgenomen investeringen zullen moeten schrappen. Het definitieve EMU-saldo wordt naar verluidt in de septembercirculaire bekendgemaakt. Afgaande op de geluiden vanuit het ministerie van Financiën gaat daar niet veel meer aan veranderen.’

Het rijk heeft volgens hem de mogelijkheid om binnen Europese afspraken gemeenten en provincies een – beperkt – EMU-saldo toe te staan. Maar of het rijk dat wil, is volgens Wachtmeester de vraag. ‘Het zal het ministerie van Financiën worst zijn dat de decentrale overheden in een onwerkbare situatie worden gestopt. Het tekort zullen ze terugdringen en daarmee basta! Het rijk is weliswaar niet geholpen met lokale overheden die hun werk niet of moeilijk kunnen doen, maar wat financiën betreft mogen die overheden dat zelf oplossen.’ Zoals ook blijkt uit de antwoorden op Kamervragen. Dan moeten ze maar extra bezuinigen om de investeringen mogelijk te maken.

De paar maanden die de decentrale overheden dan nog maar resteren om de taakstelling in de begroting van 2013 te verwerken, komt volgens Wachtmeester een aardig eind in de richting van ‘onbehoorlijk bestuur.’ Volgens de regels van het financiële verhoudingsspel moet het rijk zulke gegevens uiterlijk in de meicirculaire verstrekken.

Maar volgens Wachtmeester kijkt Financiën alleen naar het begrotingssaldo en echt niet naar het werk van gemeenten op beleidsterreinen van de vakdepartementen. In de LinkedIn discussiegroep Gemeentefinanciën spreekt hij over ‘incompetentie of onwil’ van het ministerie om in te zien dat zo’n norm leidt tot een onwerkbare situatie. ‘Het komt erop neer dat wij alleen nog geld hebben om uitgaven te doen aan onderhoud. Voor sommige gemeenten zal dat zelfs moeilijk worden als ze staan voor vervanging van het riool’, zegt hij.

De fnuikende gevolgen voor de (lokale) economie laten zich volgens Wachtmeester raden. Met zo’n gigantische afbouw van het investeringsniveau krijgen marktpartijen namelijk geen opdrachten meer. Niet in 2013, maar zeker ook niet daarna omdat er de afspraak ligt dat Nederland het begrotingstekort terugbrengt richting nul. Dat betekent dat het EMU-saldo – en dus de ruimte om te investeren – nog verder naar beneden gaat.

Als gezegd, Wachtmeester gaat er vanuit dat het ministerie van Financiën vasthoudt aan invoering van de wet in 2013. Hij kan alleen maar hopen dat andere departementen, en dan met name Economische Zaken, zullen aandringen op een verruiming van het EMU-saldo voor decentrale overheden. ‘Anders heeft verlenging van de Crisis- en Herstelwet geheel geen zin gehad’, zegt hij.

Natte voeten
Mocht de wet onverhoopt in 2013 van kracht worden, dan rekent men bij het waterschap AGV wel op een overgangstermijn. ‘We kunnen als waterschap niet onze investeringen ineens stopzetten, zeker niet die waarvoor we verbindingen zijn aangegaan. En je hebt tijd nodig om je in te werken in nieuwe financieringsconstructies. Je kunt niet van de ene op de andere dag een derde van je begroting schrappen. Nogmaals, dan kunnen we onze afspraken niet nakomen. Stel dat ze dat in Duitsland zouden doen, dan zouden we hier allemaal natte voeten krijgen’, aldus Peer Rooijmans.

Jelle de Visser weet maanden na zijn vragen aan het college van burgemeester en wethouders nog steeds niet wat de wet voor de begroting van de Friese hoofdstad gaat betekenen. Hij is echter niet van plan opnieuw aan de bel te trekken. ‘Je moet als gemeente ook niet te pro-actief willen zijn in deze flexibele regeerperiode. Voor je het weet, gaat het net als met de Wet werken naar vermogen: je stopt er als gemeente een boel ambtelijke inzet in en dan gaat-ie niet door. Dat is dus weggegooid geld, net als met de huishoudtoets’, zegt hij. ‘Eerst maar eens afwachten of ze in Den Haag weer meters gaan maken.’