Ergste klappen voor gemeenten moeten nog komen

Provincies zijn bezorgd over de slechter wordende financiële positie van gemeenten. Tegenvallers in de grondexploitatie slaan forse gaten in de begroting. ‘En de grootste tegenwind, bezuinigingen in het sociale domein, komt nog’, waarschuwt Ernst & Young.

Twee jaar geleden trok de CDA-Statenfractie in Zuid-Holland al aan de bel bij de provincie om de zorgen uit te spreken over de financiële positie van de gemeenten. Vorige week deed de fractie dat opnieuw. ‘Er bereiken ons meer en meer signalen dat het water ze aan de lippen staat’, zegt financieel woordvoerder Hans Démoed.

 

Lansingerland, een gemeente met een grote bouwopgave, is er één van. ‘Projecten in die Vinex-gemeente zijn er meer dan gemiddeld stilgelegd. Als we niet uitkijken, komen meer van dit soort gemeenten in problemen en moeten ze de artikel 12-status aanvragen’, zegt hij.

 

In 2009 was het antwoord van het college van Gedeputeerde Staten dat de financiële toestand van liefst 42 gemeenten zorgwekkend was. Démoed is bang dat door de aanhoudende economische recessie gemeenten de komende periode, meer nog dan in 2009 werd verwacht, in structurele problemen komen. ‘Ook de lokale overheden worden getroffen door de gevolgen van de economische recessie, de onrust op de financiële markten en rond de euro en de diverse maatregelen van het Rijk, zoals de extra taken die gemeenten erbij gaan krijgen’, stelt hij.

 

Het CDA wil graag weten hoe het nu gaat met de 42 gemeenten, die in 2009 werden beschouwd als serieuze randgevallen. Daarnaast wil de Statenfractie weten hoe de provincie met concrete knelpunten omgaat. Démoed: ‘Het financieel en bestuurlijk toezicht is immers een kerntaak van de provincie. De huidige economische situatie vraagt om een actieve provinciale rol. Misschien moet het toetsingskader wel worden aangepast. Het huidige is in een heel andere tijd tot stand gekomen.

 

De vraag is of het nog toereikend is.’ Démoed oppert dat het verstandig zou kunnen zijn gemeenten eerder onder verscherpt toezicht van de provincie te plaatsen. ‘In tijden van recessie moet je eerder aan de noodrem kunnen trekken. Voorkomen is beter dan genezen.’

 

Grondexploitatie

 

Dat er voor de provincie werk aan de winkel is, daarover bestaat in Groningen weinig twijfel. Tegenvallers in de grondexploitatie zijn in sommige gemeenten al aardig concreet geworden en hebben inmiddels geleid tot het afwaarderen van grondposities. Sommige gemeenten hebben een voorziening getroffen om te verwachten tegenvallers financieel te kunnen afdekken. ‘Maar we komen ook gemeenten tegen die een mooi exploitatieresultaat blijven opvoeren in hun begrotingen of die simpelweg de looptijd van een project verlengen zonder rekening te houden met een lagere opbrengst’, zegt provinciaal toezichthouder Henk van Bemmel.

 

Zulke gemeenten, die, de crisis ten spijt, blijven uitgaan van een florissant eindresultaat, kunnen de komende maanden bezoek verwachten van een provinciale delegatie onder aanvoering van de verantwoordelijk gedeputeerde. ‘Wij zullen toch aandringen dat gemeenten concrete maatregelen nemen’, aldus Van Bemmel.

 

Dat er meer gemeenten om financiële redenen onder verscherpt toezicht van de provincie komen staan, sluit hij niet uit. Volgens hem stelt de provincie zich in elk geval bepaald strenger op dan voorgaande jaren en zal desnoods dwang opleggen. ‘Het hakt er financieel flink in als het niet goed gaat met de grondexploitatie. Dus moet je in de begroting laten zien daarop voorbereid te zijn’, zegt hij. De jaarrekening 2010 wordt als basis gebruikt voor de gesprekken.

 

Vermogenspositie

 

De laatste jaarrekening is volgens Rob Ellermeijer, voorzitter Public Sector van Ernst & Young, niet representatief voor de ontwikkeling van de financiële positie van gemeenten voor de komende jaren. Niet dat er volgens hem in die rekeningen geen signalen zitten die zorgen baren, maar de grootste financiële tegenwind – die op het sociale domein – moet nog opsteken.

 

‘Natuurlijk hebben grondexploitatietegenvallers een fors financieel effect. Omdat de te verwachten opbrengsten lager zijn, ontstaat voor veel gemeenten de noodzaak gronden af te waarderen. Er is sprake van een wegvallende vraag, zowel qua woningbouw als bedrijfsmatig. Het on hold zetten van projecten en de teruglopende inkomsten hebben niet alleen gevolgen voor de baten en de lasten van de gemeenten, maar ook op hun vermogenspositie’, zegt hij.

 

De pijn is het grootst bij gemeenten die een forse voorraad aan grondposities hebben. Door een geringe verkoop en een lagere verkoopprijs dalen de inkomsten en dus uiteindelijk ook de boekwaarde. ‘Uit de jaarrekening 2010 merken we dat gemeenten daar op grote schaal al mee bezig zijn. Dat tast de vermogenspositie aan. De grondexploitatie was een inkomstenbron’, aldus Ellermeijer.

 

De gevolgen zijn niet voor alle gemeenten gelijk. Dat heeft er onder andere mee te maken dat de schuldpositie van gemeenten nogal verschilt. De grootste pijn zit bij gemeenten met een grote bouwopgave. ‘Die hebben doorgaans veel grond moeten verwerven en zijn daarvoor leningen aangegaan die gewoon doorlopen bij vertraagde projecten. Als dan, zoals nu, ook de rente nog eens oploopt hebben die gemeenten een extra probleem’, zegt hij.

 

Gemeenten met veel vastgoed zitten volgens hem ook redelijk klem. Als ze daar efficiënt mee zouden willen omgaan, bijvoorbeeld door het te verkopen, is die pas afgesneden. Ellermeijer: ‘Je kunt wel tafelzilver in de verkoop willen doen, maar als niemand het wil hebben, word je financiële positie ineens een stuk minder flexibel. En ruimte om met lokale belastingen tegenvallers op te vangen, hebben gemeenten nauwelijks meer. Die mogelijkheid is ze ontnomen.’

 

En dan te bedenken dat de ergste klappen voor gemeenten volgens Ellermeijer nog komen. Hij vreest met name de financiële effecten van de decentralisatie van sociale taken: de jeugdzorg en de Wet werken naar vermogen. ‘Die overheveling gaat gepaard met bezuinigingen. Door efficiënter en slimmer te werken, zijn die misschien deels te compenseren. Maar er is meer.

 

Denk aan het effect van de Wet werken naar vermogen op de sociale werkplaatsen. De bezuiniging daarop raakt de gemeenten indirect. Als de sociale werkplaatsen niet in staat zijn zelf die bezuinigingen op te vangen, dan ontstaan er tekorten. En die zullen moeten worden afgedekt door de gemeenten.’ Veel ruimte om dergelijke tegenvallers op te vangen, hebben gemeenten niet.

 

‘Bezuinigen, ja. Maar vooral ook ervoor zorgen dat die bezuinigingen effectief worden. In het verleden gebeurde dat lang niet altijd. Dan verdampten de plannen na twee of drie jaar, vooral omdat er niet goed wordt gestuurd op de implementatie’, zegt Ellermeijer.

 

Opnieuw twijfelt hij aan het tempo waarin de bezuinigingen worden doorgevoerd. ‘De eerste slag, maatregelen op het gebied van bedrijfsvoering, is misschien in veel gemeenten grotendeels gerealiseerd. Maar de tweede slag, het maken van fundamentele - politieke - keuzes over welke taken een gemeente wel en niet meer doet, die is nog vrij weinig gemaakt.’, zegt hij. ‘En langer wachten maakt het er niet gemakkelijker op.’  

---

Op non-actief om miljoenenfout
De Utrechtse gemeente De Ronde Venen heeft de gemeentesecretaris en de directeur Projecten op non-actief gesteld. Dat maakte de gemeente onlangs bekend.

 

Aanleiding voor de maatregel zijn de problemen rond twee grote projecten in de gemeente. Fouten rond die projecten zouden de gemeente 15 miljoen euro kunnen gaan kosten, bleek uit een onderzoek.

 

Volgens een onafhankelijk bureau waren de ramingen voor de projecten Marickenzijde en Estafette in Wilnis en Mijdrecht te optimisch, waarvoor de twee hoge ambtenaren verantwoordelijk worden gehouden. De projecten kunnen dan ook niet in ongewijzigde vorm doorgaan, aldus het college. Het is nog niet duidelijk hoe het nu verdergaat.