Denkfouten die ons geld kosten

Minder verspilling van belastinggeld en meer doordachte begrotingsbesluiten. Dat wil bestuurskundige Tom Overmans bereiken met zijn nieuwe onderzoek.

De universitair docent aan de Universiteit Utrecht krijgt een Veni-beurs om te onderzoeken hoe onbewuste denkfouten van raadsleden, wethouders en financiële ambtenaren begrotingsbesluiten beïnvloeden. Ook gaat hij onderzoeken of je dit soort denkfouten – en daarmee dus inaccurate beslissingen – kunt beperken.

Psychologie

In zijn proefschrift uit 2019 keek Overmans naar collectieve financiële besluitvorming in gemeenten. De Veni-beurs gebruikt hij om naar individuen te kijken. Hoe vormen raadsleden of wethouders een oordeel over een financieel voorstel? Wat vinden zij zelf van een voorstel, voordat zij de politieke arena betreden en gaan debatteren en onderhandelen? Welke factoren zijn van invloed op de keuzes die zij maken? Het onderzoek combineert inzichten uit de bestuurskunde, gedragseconomie en psychologie.

Emoties

‘Als mensen keuzes maken, worden ze gehinderd of gestimuleerd door allerlei factoren’, zegt Overmans. ‘Meermaals is aangetoond dat mensen die sterke emoties tonen, irrationele besluiten nemen.’ Overigens beïnvloeden niet alleen emoties het keuzegedrag. Soms zijn het schijnbaar triviale zaken, zoals loze getallen. Hier is veel onderzoek naar gedaan door psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. In een onderzoek werd mensen gevraagd naar de laatste twee cijfers van hun BSN. Als die cijfers een hoog getal vormden, waren mensen bereid meer te betalen voor bepaalde producten dan wanneer die cijfers een laag getal vormden. Overmans: ‘Het is irrationeel dat een willekeurige reeks cijfers een dergelijke impact heeft. Zo’n fout noemen we het ankereffect.’

Aardbevingsschade

Of dit ook voorkomt in lokale budgetbesluitvorming is niet bekend, maar daar wil hij achter komen. ‘Misschien was er sprake van het ankereffect bij het vaststellen van het compensatiebedrag voor huizenbezitters in Groningen, die schade leden aan hun huizen vanwege de aardbevingen als gevolg van de gasboringen.’ Aanvankelijk ging het om 220 miljoen euro. ‘Iedereen wist van tevoren dat dit bedrag te laag was. De gebruikelijke verklaring in de bestuurskunde is dat het kabinet na ingewikkelde onderhandelingen dit bedrag heeft vastgesteld. Maar op dezelfde dag werd het bedrag met één pennenstreek verdubbeld. Was die 220 miljoen euro het resultaat van moeilijke onderhandelingen in de coalitie? Of speelden andere factoren een rol? Was het bedrag misschien een keer genoemd door een ambtenaar en is het blijven hangen, waarna het kabinet
het klakkeloos overnam?’ In dat geval is er sprake van het ankereffect. Dan heeft die 220 miljoen euro zich als een soort anker genesteld in de hoofden van de besluitvormers.

Vrienden

Overmans gaat eerst onderzoeken of en hoe denkfouten financiële besluitvorming van raadsleden, wethouders en financiële ambtenaren beïnvloeden. Uit ander onderzoek blijkt dat private investeerders niet zulke rationele keuzes maken. In plaats van hun keuzes te baseren op de analyse van bedrijfsgegevens bleken ze vooral geld te steken in bedrijven die veel in het nieuws zijn of waar hun vrienden en kennissen ook in investeren. ‘Zulke tendensen zie je ook terug in de bestedingsvoorkeuren van politici’.

Floriade

Als voorbeeld van vreemde besluitvorming noemt hij de Floriade in Almere. ‘Er is voortdurend sprake van kostenoverschrijding, niemand krijgt er de vinger achter en toch blijven politici in het project investeren.’ Overmans hoopt dat zijn onderzoek duidelijk maakt hoe intuïtieve denkfouten het bestedingsgedrag van lokale politici beïnvloeden. ‘Ik heb niet de illusie dat ik die voor honderd procent kan wegnemen. Maar als we kunnen uitleggen dat zulke fouten bestaan en wat de impact is, kunnen we ook proberen ermee om te gaan. Minder denkfouten verbetert de accuratesse van besluiten. En dat lijkt me goed voor het vertrouwen in de politiek.’

Verspilling

Ook kan zijn onderzoek bijdragen aan minder verspilling van belastinggeld. ‘Waarom blijft een wethouder investeren in een bepaald prestigeproject, zelfs wanneer de lokale rekenkamer of accountant stelt dat het project in kwestie nooit maatschappelijk of economisch rendabel zal zijn?’ Misschien doet de wethouder dat omdat hij er al zoveel geld in gestopt heeft. In dat geval heeft hij last van de verzonken-kosten-bias; als je al zoveel hebt geïnvesteerd, stop je daar niet snel mee. ‘Dat is een veelgemaakte denkfout. Maar gedane investeringen zijn irrelevant voor toekomstige budgetallocatie.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 11 van deze week