Amechtig Apeldoorn zoekt nieuwe donor

Wordt Apeldoorn het Griekenland van Nederland? Die vergelijking gaat ten dele op, vindt Ton Kunneman, voorzitter van de lokale PvdA-fractie. ‘Anders dan Griekenland pasten we netjes op de centen. Wel was er discussie over de hoogte van de reserve, altijd in de buurt van de 20 miljoen. Niet overdreven hoog, maar een weloverwogen keuze. We investeerden flink in de stad: het theater, het museum en het Omnisportcentrum. Dat kun je niet betitelen als geld over de balk smijten’.

Volgens de jongste berekening bedraagt het verlies op het Apeldoorns grondbedrijf 68 miljoen euro. Op veel aangekochte hectares schiet inmiddels het onkruid hoog op. Percelen die voorlopig met geen mogelijkheid te slijten zijn - tenzij er een wonder gebeurt’, zegt Kunneman - en waar ontwikkelaars wachten op betere tijden. Jaarlijks lijdt Apeldoorn miljoenen aan renteverliezen. De grootste bleeders tot nu toe zijn Zuidbroek, een wijk half in aanbouw, waar de ontwikkeling grotendeels stil viel, en een regionaal bedrijventerrein aan de A1, waar een deel van de gronden niet meer in ontwikkeling wordt genomen. Op dat bedrijventerrein boekte de stad inmiddels 11 miljoen euro af.

Terugkijkend gold in Apeldoorn Finagle’s Law: als iets mis kan gaan, gaat het mis – en wel op het slechtst denkbare moment. Net als veel andere gemeenten rekende Apeldoorn zich rijk met z’n grondbedrijf, zelfs toen de diepte van de economische crisis al duidelijk was. ‘We kochten maar raak,’ zegt Kunneman. ‘Er was geen aanleiding om te denken dat het mis zou gaan en het leverde veel op. Ja, daar zat ik zelf ook bij. Al heb ik menigmaal gedacht: áls het fout gaat, zitten we er wel héél diep in. Dit is het grootste échèc van mijn politieke carrière.’

Van transparantie was nauwelijks sprake, zeggen meerdere politici. Kunneman: ‘De politieke controle was nul. Als raad hebben we ons op meerdere momenten in slaap laten sussen.’ Hij ‘zeurde’ er van tijd tot tijd over, maar toen antwoorden uitbleven pakte hij niet door. De alarmschellen rinkelden hard toen hij in de wandelgangen hoorde dat de stroppenpot voor Zuidbroek leeg raakte. ‘Ineens zag ik die reserve krimpen en niet zuinig ook. Wat mij verbaasde was dat het buiten de raad omging. Toen wist ik: er gaat iets grondig mis.’

‘Een blunder van de eerste categorie’ was volgens Kunneman dat de Apeldoornse raad er nog voor de crisis mee akkoord was gegaan dat het gebruikelijke afzonderlijke verantwoordingsstuk van het grondbedrijf werd afgeschaft en geïntegreerd in de begroting. Ongunstig voor de rol van de raad pakte ook de invoering van het dualisme uit. Het college kreeg meer handelingsbevoegdheid, omdat uitvoerende en controlerende macht werden gescheiden.

Ook het CDA steekt de hand in eigen boezem. Er had meer toezicht moeten zijn, stelt fractievoorzitter Nathan Stukker. ‘Als raad hadden we meer moeten sturen op risico’s in plaats van op ambities. Het besef dat dit nodig is groeit, maar onvoldoende. Afgelopen week bespraken we de jaarrekening. Ook toen viel me op dat er weinig discussie los kwam. Terwijl dit verantwoordingsstuk toch direct z’n weerslag heeft op de positie van het grondbedrijf.’ Zowel Stukker als Kunneman wijt de onvoldoende kritische houding aan de complexiteit van de materie. Grondbeleid en grondpolitiek zijn voer voor deskundigen. ‘Als je bij het grondbedrijf links aan de knoppen draait, verandert rechts de uitkomst,’ zegt Stukker er over. ‘Toch zullen we ons er in moeten verdiepen. En indien nodig de schoolbankjes in.’

Waar de tot 2010 verantwoordelijke wethouder grondzaken VVD-wethouder Rob Metz de perikelen vooral toeschreef aan de economische crisis, was er volgens Kunneman meer aan de hand. Volgens de PvdA-er zong het grondbedrijf zich te veel los van de gemeentelijke organisatie en de politiek en was Metz onvoldoende in control. Pas in 2009 kreeg Kunneman breed bijval in zijn zorgen. De raad probeerde het lek boven te krijgen en het scheelde een haar of de kop van de tot 2010 verantwoordelijke wethouder Rob Metz rolde. Hij kwam eraf met een motie van treurnis, omdat hij ‘de schijn wekte de raad onvoldoende tijdig, juist en volledig te hebben geïnformeerd’. Inmiddels loopt een raadsonderzoek naar de gang van zaken bij het grondbedrijf en de wijze waarop in het verleden verantwoording is afgelegd.

Als de provincie haar wil doorzet, wacht Apeldoorn extra tegenvallers. Gelderland wil een gewenst contingent van 8000 woningen halveren, met het oog op de krimp. Uitgaande van 50.000 euro per niet gebouwde woning kan de stad zo nog eens tot 200 miljoen euro mislopen. Geld dat Apeldoorn al min of meer had ‘ingeklaard’. Daar bovenop komen de ‘gewone’ bezuinigingen, door korting op het gemeentefonds, tegenvallers in de bijstand en hogere uitgaven voor de Wet maatschappelijke ondersteuning.

Een terminale patiënt is Apeldoorn niet, volgens de diagnose van Olaf Prinsen, de zittende (D66)wethouder van grondzaken. ‘Die 68 miljoen zijn niet weg, want die grond ligt er nog. Het betreft een schatting van renteverliezen. We bekijken elk jaar hoe realistisch onze grondexploitatie nog is. Er hoeven maar een paar projecten van de grond te komen en dan krijgen we hopelijk ongelooflijk ongelijk. We dumpen niet, maar willen een fatsoenlijke prijs. Van de actieve grondpolitiek zijn we afgestapt, tenzij we in uitzonderingsgevallen excessieve winstpotenties voorzien of een groot maatschappelijk doel kunnen realiseren.

De nieuwe Wet ruimtelijke ordening geeft ons de mogelijkheid faciliterend grondbeleid te voeren. Een voorbeeld: iemand die een kantoor in zijn tuin wil bouwen, zouden we kosten in rekening kunnen brengen omdat er elders een kantoor leeg blijft staan. Met de raad wordt nu verkend hoe ver we willen gaan met die faciliterende grondpolitiek. ‘ Volgens Prinsen stapt Apeldoorn over op een residuele benadering van de grondprijzen. Daarbij wordt meer opbrengst- dan kostengericht gedacht. De residuele grondwaarde, dat wil zeggen het verschil tussen de verwachte verkoopprijs van het object en de bruto bouwsom, is dan voor de gemeente. Om het residu te berekenen spreken gemeenten en ontwikkelaars af hoe het bouwsel er globaal uit komt te zien en welke bouwkosten er worden gemaakt.

‘Ook kunnen we grond in kleinere porties verkopen,’ volgens Prinsen. ‘Met al deze dingen hopen we de grondverkopen weer vlot te trekken’. In één opzicht gaat de vergelijking met de zwakste broeder van de Europese Unie niet mank. Waar Griekenland dreigt te imploderen zonder miljarden Europese noodsteun, wordt door sommige Apeldoornse politici, Kunneman voorop - aangestuurd op een status als artikel 12-gemeente. En daarmee op extra middelen uit het gemeentefonds. De berichten zijn er dramatisch genoeg voor.

De Apeldoornse Rekenkamercommissie meldde dat de stad ‘diep in de gevarenzone’ zit. Zij noemt het grondbedrijf ‘een patiënt op de intensive care die alleen dankzij een zware transfusie kan overleven’. Daarvoor sprak de stad haar reserves aan. Nu zijn, zoals de gemeentelijk accountant berichtte, ‘de financiële buffers vrijwel nihil’. Aankloppen bij een donor van buiten de familie lijkt onvermijdelijk voor Apeldoorn.