Zweedse ambtenaren hebben recht op 'lekken'

Sneeuw in november of onbeperkte ambtelijke vrijheid van meningsuiting; in Zweden weten ze niet beter. Het is daar zo gewoon dat ze het zelf niet bijzonder vinden of opmerken. Dat komt meer voor. Soms zijn dingen zo vanzelfsprekend dat je ze niet ziet.

Ik was onlangs in een besneeuwd Stockholm. We waren op bezoek bij de hoofdredacteur van een avondblad, bij de ombudsman, het parlement, het ministerie van Justitie en het Nationaal Archief. We waren benieuwd hoe de de Scandinaviërs omgaan met openbaarheid. Een goede aanleiding was de controverse die bij ons is ontstaan over de Wet Open Overheid. Minister Plasterk heeft een impact analyse gelast omdat er twijfels zijn aan de uitvoerbaarheid van de WOO. We kwamen vooral om te zien hoe de Zweedse overheid het publiek inzicht geeft in de dagelijkse stroom informatie van overheidsorganisaties. Het systeem van de zogenaamde diaries. Zijn die systemen zo kostbaar als bij ons gevreesd wordt? En maakt de pers er veel gebruik van?

Het was leerzaam, maar datgene wat ons het meest verbaasde werd door de Zweden zelf nauwelijks opgemerkt. Te vanzelfsprekend! Dat was namelijk het grondwettelijke recht van ambtenaren om contact met de pers te zoeken. Ambtenaren mogen ongehinderd journalisten wijzen op interessante of opmerkelijke zaken. In Zweden wordt informatie dus niet naar de pers gelekt en er zijn geen klokkenluiders: het mag namelijk gewoon! Iedere journalist heeft een netwerk van informanten binnen de overheid. En iedere ambtenaar heeft zijn perscontacten. Natuurlijk is dat niet altijd even welkom. Maar het grondwettelijke ‘Right to Expression’ verbiedt iedereen te proberen te achterhalen wie de pers heeft benaderd en waarover. Pogingen dat toch te proberen kunnen met maximaal twee jaar worden bestraft.

De ombudsman, ook een Zweedse uitvinding, kan interveniëren.  Het Right to Expression is zo vanzelfsprekend dat onze verbazing hen verbaasde. Een werkbezoek van twee dagen is te kort om het effect van deze  wetgeving op cultuur, pers en publieke opinie te doorgronden. Zij lijkt te wijzen op een totaal andere opvatting over integriteit en loyaliteit. Maar een ding is wel duidelijk: zij staat haaks op de ethiek die ambtenaren in Nederland met de paplepel wordt ingegoten en die met de ambtseed wordt bezegeld. Verbazingwekkend, een land zo dichtbij en zo verwant. Behalve de sneeuw in november.

Marens Engelhard

Algemene rijksarchivaris