Slapeloze nachten

In één week bekeek ik een aflevering van Tegenlicht over ‘Deep Fake’, een documentaire over Bellingcat ‘Truth in Post-Truth World’ en woonde ik een lezing bij van Inge Philips-Bryan over cybersecurity. Je zou van minder slapeloze nachten krijgen.

Want kunnen we nog wel vertrouwen op wat we zien of lezen? Nee, niet zonder meer. Dat vind ik als burger verontrustend. Maar ook als vertegenwoordiger van archieven en vooral van de waarden die archieven vertegenwoordigen. We willen met archieven mogelijk maken dat informatie in de toekomst kan worden hergebruikt. Verantwoording kunnen afleggen en rechtszekerheid bieden zijn belangrijke doelen voor het gebruik van archieven. En daar zit de angel. Kunnen we dat straks nog met onze informatie? Dat is ook voor overheidsbestuurders en -managers een belangrijk vraagstuk. Hoe kun je nog goed besturen als je geen goed beeld hebt van de informatie die je gebruikt in het proces van besluitvorming?

En stel je eens voor als je daar ook niet meer achter kunt komen. Niet zo onwaarschijnlijk, zo leerde de aflevering van Tegenlicht mij. De detectietechnologie om ‘deep fake’ te ontmaskeren ligt op dit moment nog een stukje voor op de vervalser. Maar die voorsprong wordt snel ingehaald. En wat dan? Hoe bereiden we ons daarop voor?

Al tijdens mijn studie werd ik gegrepen door het concept van countervailing power, de tegenwerkende kracht bij economische machtsposities. Voor archieven geldt dat principe ook. Archieven vormen een belangrijke vorm van tegenmacht en dragen zo bij aan een rechtvaardige samenleving. Tenminste als er aan een aantal voorwaarden is voldaan. Bijvoorbeeld dat de archieven voor iedereen toegankelijk zijn. Denk maar aan voormalig Oost Duistland waar het tegendeel waar was. Maar ook dat we kunnen vertrouwen op de authenticiteit van de herkomst en integriteit van de inhoud van archieven is van groot belang.

Bij het Nationaal Archief spreken we over duurzame toegankelijkheid van informatie. Betrouwbaarheid is daarbij één van de voorwaarden. Gebruikers moeten er van op aan kunnen dat de informatie gemaakt of ontvangen is door de persoon en op het tijdstip zoals aangegeven. En dat de informatie sindsdien niet ongeautoriseerd gewijzigd is. Dat is uitermate ingewikkeld in deze tijd van enorm snelle ontwikkelingen door Artificiële Intelligentie. En wat betekent dat dan voor ons als representanten van de ‘tegenmacht’. Hoe zorgen we ervoor dat archieven betrouwbaar zijn?

Stel je voor dat raadsbesluiten op basis van onbetrouwbare informatie tot stand zijn gekomen of dat een besluit over een kerncentrale is gemanipuleerd en vervolgens is gepubliceerd. En stel je voor dat je er ook niet meer goed achter kunt komen dat het om gemanipuleerde informatie gaat.

In de documentaire over Bellingcat zag ik dat je informatie bijna real time moet zien ‘te vangen’, te analyseren op echtheid en te archiveren. Ik vind het bemoedigend om te zien dat er zijn mensen die zich in moeilijke omstandigheden bezighouden met documenteren en archiveren, gericht op het in het hier en nu zo betrouwbaar mogelijke bronnen te creëren en op een toekomst waarin er ruimte komt voor verantwoording. Archiveren is vooruitkijken.

Het goede nieuws is dat er steeds meer mensen opstaan en zich bezighouden met vraagstukken van betrouwbaarheid en transparantie van informatie  en dan met name de totstandkoming ervan. We staan er dus niet alleen voor. En dat is maar goed ook, want informatie is overal en van ons allemaal.

Diana Teunissen