Het Rode Boekje revisited

Deze column verschijnt als de meesten van u op vakantie zijn. Mag ik u daarom als reizende rijksarchivaris een paar van mijn Chinese vakantie-indrukken geven?

Wat kunnen wij van China leren? Het massale gebruik van elektrische fietsen, scooters en bakfietsen. Je kunt het zo gek niet verzinnen of het rijdt elektrisch:  met twee, drie of vier wielen, voor vracht of vee, een- of meerpersoons. Waarom kan dat daar wel en bij ons niet?  De luchtkwaliteit van onze grote steden wordt verpest door tweetaktmotoren die giftiger zijn dan een vrachtwagen op diesel. We kennen van China vooral de beelden van vervuilde rivieren en kolencentrales. Die zijn er ook. En er is smog die alles heiig maakt. Maar de binnensteden zijn relatief stil en er staat nooit een scooter recht in je gezicht te walmen. Dat doet aan de grote milieuvraagstukken niets af, maar voor de directe kwaliteit van leven in de steden is het een verbazingwekkende verademing. Voor iedereen die steden kent in Aziatische landen als India of Indonesië is het wijdverbreide gebruik van de elektrische fiets in China een mirakel. In 2014 werd de grens van 200 miljoen e-bikes gepasseerd. Een op de zes Chinezen heeft een e-bike. Veel steden zijn rond 2010 begonnen met het verbod op tweetaktmotoren. Het werkt. Kom op wethouders, volg dit voorbeeld!

Wat verder opvalt - het is natuurlijk al vaak gezegd - is de bouwexplosie. Eerst dacht ik dat we bij toeval een hotel hadden tussen bouwmaterialenhandels. Daarna zag ik echter dat straat na straat, wijk na wijk, stad na stad, meer dan de helft van de winkels in bouwmaterialen deden. En niet kinderachtig wat schroeven en spijkers. Nee, reusachtige motoren, pompen, staal, kettingen, betonmolens, drilboren, dakplaten. Het is alsof het hele land een bouwobsessie heeft. Aan iedere horizon hijskranen. De flatgebouwen allemaal 30 verdiepingen. Dozijnen hangbruggen, waarvoor onze Erasmusbrug slechts de oprit zou zijn. HSL-trajecten slingeren door de meest ingewikkelde landschappen.

Kunnen we iets leren van hoe China met zijn geschiedenis omgaat? Mijn eerste keer in China, 1982, waren de sporen van stagnatie en Maoïsme nog vers. Nu waren die verstopt in een enkel rommelwinkeltje. De posters, destijds in miljoenenoplagen gedrukt op flinterdun papier, gaan voor een paar euro van de hand. Mao omringd door met het Rode Boekje zwaaiende partijgenoten. Mao afstekend tegen een indrukwekkende wolkenlucht. Mao omringd door juichende minderheden met wijde broeken en exotische mutsen. Zeldzamer is een aflevering van een tijdschrift uit november 1967. Midden in de culturele revolutie. De grofkorrelige zwart-wit foto’s van zelfkritieksessies, aangeplakte grote teksten, rijen jonge rode gardes zwaaiend met het Rode Boekje en foto’s uit de Verenigde Staten van zwarte burgerrechten demonstraties. Giechelende jongeren komen om me heen staan als ik ze op straat zit door te bladeren. Maar later, in een dorpje langs de weg, is er de echte historische sensatie van de archiefonderzoeker. Een beduimeld exemplaar van het Rode Boekje. Bladwijzers erin, grassprieten, vetvlekken. Ik kende het Rode Boekje uit Amsterdam, te koop bij Pegasus in de Leidsestraat. Maar dit exemplaar, van een oude man in een dorp gekocht, heeft het allemaal meegemaakt. De gescandeerde teksten, de illusies en desillusies, de manipulatie en exploitatie, het elan en het misbruik.

De officiële lijn, door Deng Xiaoping ingezet in de jaren tachtig, is dat Mao 70% goed en 30% fout was. Net zo’n pragmatische manier om met je geschiedenis om te gaan als de snelwegen en hoge snelheidslijnen. Discussie gesloten en voorwaarts. China is een wereld op zich en het heeft geen zin hier mijn mening toe te voegen. Feit is natuurlijk dat China na 1949 de ‘eeuw van vernedering’ te boven is gekomen. Na de totale rampen en hongersnoden van de Grote Sprong Voorwaarts en andere campagnes is het land alleen nog maar aan het groeien. Economisch, diplomatiek, militair en ook cultureel. Dit voddige Rode Boekje laat iets zien van de pijn die het heeft gekost.

Marens Engelhard

Algemeen Rijksarchivaris