Pleidooi voor open data

Data zijn een integraal deel van ons werken en ons leven gaan uitmaken; dat weten we. Maar dat dataplatforms aan die data een dynamiek geven die ons nog veel sterker gaat raken, beseffen veel ondernemers en de overheid nog onvoldoende. Dataplatforms kunnen krachtige instrumenten zijn om prachtige doelen mee te behalen, of zich ontpoppen tot sloopkogels die keuzevrijheid en autonomie afbreken en innovatie afremmen. Juist ondernemers, provincies en gemeenten moeten zich bewust zijn van die tweezijdige dynamiek, en ernaar handelen. Een oproep aan overheden om open data en open standaarden te borgen en te bevorderen.

De digitale transformatie die sinds de jaren 90 van de vorige eeuw op stoom kwam, heeft ons leven ingrijpend veranderd. Dat geldt voor burgers, maar vooral ook voor publieke en private organisaties. Elke organisatie kreeg, en krijgt steeds meer, te maken met het werken met data. De coronapandemie heeft die digitale transformatie nog een extra zetje gegeven. Data zijn in feite een grondstof geworden, een onmisbaar bestanddeel in het besturen van een land, het runnen van een onderneming en het uitvoeren van publieke taken.

Nu neemt delen van data, data uitwisselen, een grote vlucht. Mede door de relatief nieuwe loot aan de digitaliseringstak: dataplatforms. Wij zien dataplatforms als business- en/of organisatiemodellen rond data. Vorm, doel en werkgebied kunnen verschillen, maar dataplatforms bestaan altijd uit drie componenten: data, infrastructuur en een community erop en eromheen. Data zijn in elk dataplatform altijd de smeerolie. Dataplatforms verzamelen data, delen data en combineren bestaande data. Daarmee zijn ze een motor achter de exponentiële groei van data en datagebruik, en zijn het krachtige instrumenten. Toegang tot data is steeds belangrijker voor burgers, ondernemers en overheden.

De opkomst van dataplatforms gaat bijzonder snel. Denk aan de enorme groei van Amazon en Google. Of, dichter bij huis, aan bol.com, dat nog niet zo lang geleden begon als online boekhandel, en inmiddels, omgekat tot platform, ‘de winkel van ons allemaal’ is geworden. En met dat ‘allemaal’ bedoelt bol.com niet alleen eindconsumenten. Ook veel mkb’ers kunnen inmiddels nauwelijks meer om dit platform heen.

Platformdynamiek

De uitwisseling van data via dataplatforms zorgt voor een enorme impact op ons dagelijks leven, maar ook op het ondernemen en op het werken van overheden. Waar komt die impact vandaan, en waarom is die zo groot? Dataplatforms hebben een eigen dynamiek die uit drie delen bestaat: ze vervullen een spilfunctie, breiden uit als een olievlek en transformeren markten. Ten eerste de spilfunctie: dataplatforms bepalen de spelregels waaronder de partijen met elkaar data uitwisselen en samenwerken. Zij bepalen de voorwaarden waaronder partijen toegang hebben tot welk deel van de data, en zo bepalen ze ook wie toegang heeft tot de markt, de klant en tot de kennis over markt en klant. En dus ook wie de beste mogelijkheden heeft tot aanpassen en innoveren.

Tweede onderdeel van de dynamiek van dataplatforms: ze breiden zich uit als een olievlek. Door digitalisering is het mogelijk om met dezelfde data nieuwe toepassingen en diensten te ontwikkelen en daarmee steeds nieuwe markten te betreden. Zo richten Google en Apple zich steeds meer op gezondheid, gaming en navigatie. En ten derde transformeren dataplatforms markten. Ze kunnen op nieuwe manieren vraag en aanbod met elkaar verbinden en nieuwe, vaak kortere, waardeketens vormen die inspelen op de vraag van gebruikers, klanten en consumenten. Daardoor vallen grenzen tussen sectoren (deels) weg en zijn nieuwe samenwerkingsvormen mogelijk. Zo transformeren dataplatforms bestaande markten, en creëren ze nieuwe.

Nieuwe kansen

De spilfunctie, olievlekwerking en transformatiekracht van platforms vormen de basis voor de kracht van dataplatforms. Ze bieden kansen, zowel voor ondernemers als voor overheden die zoeken naar oplossingen voor complexe maatschappelijke problemen.

Platforms bieden de mogelijkheid om op nieuwe manieren en sneller samen te werken. Zowel binnen en tussen sectoren, als tussen publieke en private partijen. Bijvoorbeeld rond verduurzaming en in de energietransitie: de oplossingen die we daar nodig hebben, vragen om samenwerking in flexibele netwerken, over de oude grenzen van sectoren heen. Juist dat is de kracht van platforms.

Het opwekken en aan het net terugleveren van energie kan niet zonder platformtechnologie. Fijnmazige mobiliteit on demand is niet mogelijk zonder platformtechnologie. Zorginnovaties, hard nodig vanwege personeelstekorten die naar verwachting nog lang zullen aanhouden, zijn ondenkbaar zonder het delen van data. Zaadveredeling – met alle eraan verbonden mogelijkheden voor meer duurzame landbouw – heeft een enorme vlucht genomen dankzij platformtechnologie. Kortom: bij veel zeer complexe maatschappelijke opgaven waarvoor overheden en samenleving momenteel staan, dragen platforms en platformtechnologie bij aan oplossingen.

En ook voor ondernemers zijn de kansen legio. Dataplatforms brengen een breed en divers scala aan vraag en aanbod van goederen, diensten, informatie en kennis bij elkaar. Door data uit meerdere bronnen en van meerdere partijen te combineren, leveren platforms nieuwe kennis en inzichten op. Door data uit te wisselen, werken partijen gemakkelijker samen en stemmen ze hun gedrag beter op elkaar af. Dat maakt betere dienstverlening, producten en diensten ‘op maat’ mogelijk, maar ook grote innovatiestappen.

Toegang tot data

Natuurlijk is er een ‘maar’. En dat ‘maar’ betreft de macht die data met zich meebrengen, en in de platformdynamiek die die macht versterkt en kan concentreren in één of enkele handen. Platforms kunnen dominant worden in een bepaald domein, door de toegang tot data te bepalen. Of ze kunnen machtiger worden dan de gebruikers ervan. Platforms kunnen hun invloed op de datatoegang inzetten om partijen uit te sluiten of juist te dwingen om het platform te gebruiken, of om datamacht op te bouwen waarmee ze later concurreren met hun eigen klanten, of in nieuwe markten. Dit is al gebeurd bij bijvoorbeeld webwinkels (opbouw van gedetailleerde klantenprofielen), smartphones (gezondheidsdata die kunnen worden ingezet voor nieuwe diensten en bij de marketing van die diensten) en melkrobots (grip op melksamenstelling, monitoring).

In de toegang tot data ligt de machtspositie van dataplatforms beklonken. En rond die toegang tot data spelen ook de grootste risico’s. Toegang tot data betekent toegang tot kennis. Kennis om te groeien, te innoveren en om nieuwe oplossingsrichtingen te ontwikkelen. Door grote hoeveelheden data te verzamelen en verwerken, bouwen dataplatforms een kennispositie op die groter is dan die van individuele partijen. Zij krijgen zo grote invloed op de kennis opbouw van bedrijven en overheden, die afhankel kunnen worden van die platforms voor hun bedrijfsvoering en innovaties. Op termijn kunnen platforms, door die kennisvoorsprong, zelfs hun eigen klanten beconcurreren, of de positie in de keten van bijvoorbeeld mkb’ers aantasten. Een zelfstandig ondernemer kan zo in relatief korte tijd verworden tot een vrijwel stem loze uitvoerder- via-platform.

Toegang tot data betekent ook: handelingsperspectief, effectiviteit, uitvoeringskracht. Dat is voor ondernemers, maar zeker ook voor overheden van groot belang. Zonder data, of toegang tot data van anderen, wordt het langzaamaan onmogelijk om publieke taken op een efficiënte, correcte, responsieve en effectieve wijze uit te voeren. Hoe de toegang tot data geregeld is, en welke langetermijnbelangen het platform heeft, zouden voor elke gebruiker van platforms daarom aandachtspunten moeten zijn.

Open data

De kracht van data biedt dus prachtige kansen, maar om die te benutten is het zaak de macht van data niet te sterk te concentreren bij enkele grote platform - organisaties. De kracht van data komt het best tot zijn recht bij open data: data die kan worden uitgewisseld, gedeeld, waarmee men kan innoveren, problemen kan oplossen en groeien. Uiteraard kan niet alle data open zijn of blijven. Maar wanneer data te sterk geconcentreerd raakt bij een paar partijen, neemt de slagkracht van ondernemers af, en moeten overheden in de nabije toekomst wellicht over data onderhandelen met private partijen om hun taken te kunnen vervullen. Om nog maar te zwijgen van de mogelijkheden om data te benutten voor de oplossing van lange termijnvraagstukken. Wees als overheid en als ondernemer dus alert op de macht van data. Houd altijd de beschikbaarheid van data in het achterhoofd. ‘Waar vind ik overmorgen de data die ik nodig heb voor het vervullen van mijn taken, om te innoveren, om ingewikkelde problemen te kunnen tackelen?’ – die vragen zouden centraal moeten staan in de datastrategie van overheden en ondernemingen.

De platformdynamiek brengt dus fundamentele vragen met zich mee: over de vrijheid van kennis en informatie, de vrije markt, de effectiviteit van overheidshandelen, over innovatiekracht en slagkracht. Tijd om de naïviteit ten aanzien van platforms definitief te laten varen, en leren gebruik te maken van de kracht van platforms, zonder ten onder te gaan aan hun macht. Dat geldt voor zowel overheden als ondernemers. Tijd om al doende te leren, met open ogen. Tijd om aan de slag te gaan.