‘Big tech heeft wel de lusten, maar niet de lasten’

In De vloek van Big Tech beschrijft hoogleraar Reijer Passchier hoe grote techbedrijven zoveel macht hebben vergaard dat ze sterker staan dan veel staten. Wat kan een middelgrote gemeente daartegen beginnen? Een tweegesprek tussen Passchier en Huri Sahin, burgemeester van Rijswijk (Zuid-Holland).

Digitaal feodalisme

We dreigen onze met veel moeite verworven democratische beginselen te verliezen, betoogt Reijer Passchier in zijn nieuwste boek. Hij omschrijft onze afhankelijkheid van grote techbedrijven als ‘digitaal feodalisme’, naar het middeleeuwse stelsel waarin leenheren heersten over hun leenmannen. In zekere zin is de situatie nu zelfs nog erger dan toen, stelt de hoogleraar Digitalisering en de democratische rechtsstaat. Waar leenmannen destijds nog bij hun leenheer terechtkonden, staat de gewone burger tegenwoordig letterlijk mijlenver af van een Microsoft of Meta.

De vloek van Big Tech legt de juridisch-technologische wortels van deze digitale afhankelijkheid bloot. Het boek behandelt onder meer de rol van het moderne eigendoms- en ondernemingsrecht, en the curse of bigness – de vloek van gigantisme. Al in 1912 waarschuwde de Amerikaanse rechter Louis Brandeis dat de opkomst van grote banken de vrije mededinging bedreigde, evenals de ondernemingsvrijheid, de economische autonomie van gewone mensen en zelfs hun waardigheid. Honderd jaar later stelt Passchier dat we weinig hebben gedaan om dit probleem tegen te gaan. Sterker nog, door globalisering en digitalisering hebben we het alleen maar verder uit de hand laten lopen. ‘De vloek van big tech is vele malen groter dan Louis Brandeis zich ooit had kunnen voorstellen’, zegt Passchier.

Positieve aspecten

‘Dat klinkt heel dreigend’, reageert Huri Sahin. Als burgemeester van Rijswijk, een gemeente met zo’n 60.000 inwoners, ziet ze de invloed van de techbedrijven dagelijks in haar omgeving. In de gemeentelijke organisatie, die net als zoveel gemeenten afhankelijk is van de dienstverlening van Microsoft, maar vooral ook in de samenleving, met alle mooie en minder mooie kanten die daarbij horen. Hoewel ze de zorgen van de hoogleraar deelt, wil ze toch ook die positieve aspecten benadrukken.

‘Sommige achtergestelde groeperingen, of mensen die zich door de democratische rechtsstaat verloren voelen, gebruiken de middelen van big tech om hun stem te laten horen’, zegt ze. ‘Je kunt als burgemeester van X af gaan, maar je kunt ook op X blijven om je eigen boodschap te blijven verkondigen. Als gemeente vinden we het ook belangrijk om aanwezig te zijn op de kanalen die Meta biedt, omdat we anders een deel van de inwoners missen in de communicatie.’

Reguleren

Natuurlijk zit het haar dwars dat sociale mediagebruikers hun data weggeven aan commerciële partijen. ‘Maar er is geen reden om ons als slachtoffer te gedragen’, vindt ze. Sahin is blij dat de techbedrijven op Europees niveau genormeerd worden. Een advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur, waarvan Sahin lid is, verwijst bijvoorbeeld naar de Digital Services Act (DSA), de Europese verordening voor digitale diensten. ‘Gelukkig hebben we Europa dat onze waarden hoog houdt.’

In het reguleren van big tech heeft Passchier echter weinig fiducie: ‘Je vergroot de macht van grote tech­bedrijven, omdat je het met regels ook moeilijker maakt voor potentiële concurrenten en kleinere spelers.’ Volgens de auteur kunnen deze bedrijven het zich niet veroorloven boetes te riskeren, topadvocaten in te huren, van land te verhuizen of zelfs te dreigen de Europese Unie te verlaten. ‘Dus ik denk niet dat we op de goede weg zijn.’

Desinformatie

Ook hij ziet best dat sociale mediaplatforms voordelen bieden. ‘Maar ze dienen de belangen van burgers niet. Sociale media zijn gemaakt om zo winstgevend mogelijk te zijn voor de eigenaar. Ze zijn geprogrammeerd om mensen zo lang mogelijk op de platforms vast te houden, door ze te overspoelen met allerlei triviale informatie, al dan niet kloppend.’

‘Nu raakt u me helemaal’, reageert Sahin meteen. ‘Desinformatie is mijn allergrootste zorg. U bent wetenschapper, u gebruikt voetnoten en verwijzingen om te onderbouwen wat u schrijft. Daar houden de verspreiders van desinformatie zich helemaal niet aan. Dat is lastig voor de overheid, omdat de inwoners desinformatie wél lezen en erdoor beïnvloed worden. En dan moeten wij weer bepalen of we het tegenspreken of het laten gaan.’

TikTok-chaos

Gevraagd naar een voorbeeld van hoe desinformatie haar werk raakt, aarzelt ze, omdat ze de verspreiders ervan niet met aandacht wil belonen. Dan schiet haar een ander voorval te binnen dat de giftigheid van sociale media goed illustreert. Voor een verkeersveiligheidscampagne zette Rijswijk in 2024 een aantal foto’s van inwoners op billboards, waaronder een buurtbewoonster met een hoofddoek op een zebrapad. ‘Rij rustig, ik steek hier over’, luidde de campagnetekst. Het leidde tot heftige racistische reacties en doodsbedreigingen op X. ‘Het was echt verschrikkelijk’, zegt Sahin. ‘De zaak loopt nu bij het openbaar ministerie, maar waarom treedt X niet meteen zelf op? Deel met de politie wie er achter de verwensingen zit.’

Ook kreeg Rijswijk te maken met chaos nadat een Tiktokker een geldprijs beloofde aan de winnaar van een voetbalwedstrijd op een buurtveldje. ‘Zo’n bedrijf als TikTok verdient hier ontzettend veel geld aan. Er is veel activiteit op het platform en er wordt heel veel geadverteerd rondom zo’n event. Maar TikTok neemt er geen enkele verantwoordelijkheid voor’, zegt Passchier.

Systeemprobleem

Hoe beschermen we de democratische rechtsstaat tegen techbedrijven die wel de lusten, maar niet de lasten van hun impact op de samenleving dragen? Passchier beschrijft in zijn boek een aantal mogelijke maatregelen, variërend van het versterken van de staat (met alle mogelijke nadelen van dien) en het ondersteunen van Europese alternatieven, tot het afschermen van delen van het internet.

‘We hebben te maken met een systeemprobleem dat voortkomt uit diepe historische patronen’, zegt hij. ‘We zullen dus een systeemverandering moeten ondergaan om big tech terug te dringen en om bedrijven een kans te geven die wel ­rechtsstatelijke waarden dienen.’ Als bedrijven door en door onbetrouwbaar blijken, is de enige oplossing om ze uit Europa te weren, stelt Passchier. ‘Historisch gezien zou dat helemaal niet raar zijn. Dat deden we eigenlijk altijd al tot in de twintigste eeuw, omdat je anders entiteiten binnenlaat die je niet goed kunt controleren, waardoor je er relatief weinig aan kunt doen als zij je meest fundamentele waarden om zeep helpen.’

Strenger tegen migranten

Sahin betwijfelt of het uitvoerbaar is om de techreuzen te weren. Volgens Passchier komt dat omdat we raar denken over de problematiek van grote bedrijven. ‘Als het gaat om migranten zijn we super streng. Ze moeten een inburgeringscursus doen en als ze zich niet aan onze waarden houden, willen we ze direct een ticket terug geven. Maar rechtspersonen vanuit het buitenland leggen we geen strobreed in de weg. Stel je voor dat een migrant de Europese waarden de oorlog zou verklaren, zoals Mark Zuckerberg en Elon Musk doen? Die hadden we direct met pek en veren teruggestuurd.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 7 (inlog)