‘Straks weet niemand meer hoe de systemen werken’

Het Amsterdamse raadslid Elisabeth IJmker (GroenLinks) wil haar gemeente zo onafhankelijk mogelijk maken van big tech. Tech- en privacyjurist Menno Weij maakt zich niet zoveel zorgen over datadoorgifte naar de Verenigde Staten. Hij vraagt zich af wat het alternatief is.

Initiatiefvoorstel

Amsterdam wil vóór 2030 digitaal autonoom worden. Een initiatief­voorstel van raadslid Elisabeth IJmker (GroenLinks) om te onderzoeken wat daarvoor nodig is, werd in maart unaniem aangenomen door de gemeenteraad. Het plan ontlokt een daverende lach bij tech- en privacyjurist Menno Weij: ‘Nou, succes!’ Op de redactie van Binnenlands Bestuur gaan IJmker en Weij met elkaar in gesprek.

De nieuwe cloudstrategie van de gemeente uit 2022 vormde de aanleiding om het initiatiefvoorstel te schrijven, vertelt IJmker: ‘Ergens in een voetnoot op pagina 13 stond dat alles naar Microsoft Azure ging. Toen ik vroeg of we daar niet eerst een politieke discussie over moesten voeren, bleek het al te laat. De beweging was ingezet zonder dat het aan de raad was voorgelegd, vanuit de gedachte dat het om IT ging en niet om politiek. Maar ik vind IT heel politiek.’ Het raadslid nam zich voor om ervoor te zorgen dat er bij een volgende aanbestedingsronde meer opties zouden zijn, zodat een andere keuze in ieder geval tot de mogelijkheden zou behoren.

‘Jij wil het liefst digitaal onafhankelijk zijn?’, vraagt Weij. ‘Het liefst helemaal’, reageert IJmker. ‘Maar het moet natuurlijk wel uitvoerbaar zijn. We gebruiken als stad veel applicaties. Daartussen zit mogelijk laaghangend fruit. Dingen die we weer in eigen beheer kunnen doen of laten ontwikkelen.’ De politica koos voor 2030 om vanuit haar politieke rol een hoog ambitieniveau neer te zetten.

Streven naar onafhankelijkheid

Waar komt het streven naar onafhankelijkheid vandaan, wil Weij weten. Wat is de onderliggende zorg?

IJmker stelt dat je als gemeente kwetsbaar bent als je voor je kritieke infrastructuur van één leverancier afhankelijk bent, die bovendien in een land zit dat er andere publieke waarden dan de gemeente op nahoudt. Ze vindt het belangrijk dat de gemeente zelf zeggenschap heeft over haar ict-systemen. ‘Digitalisering raakt alle domeinen. Als je afhankelijk bent van één leverancier, dan zit je veel minder zelf aan de knoppen. Sinds de verkiezing van Trump komt daar een geopolitiek argument bij. Stel, er gaat wereldwijd iets mis. Komt Microsoft dan naar Amsterdam, of besluiten ze eerst de Amerikanen te helpen?’

Niet veel zorgen

Weij heeft weinig moeite met het feit dat de data en de systemen van de gemeente bij een Amerikaans bedrijf worden gestald. Hij spreekt in dit verband graag over ‘cloudwatervrees’. ‘Doorgifte naar China of Rusland kan niet, dat is evident,’ zegt hij. ‘Maar over de Verenigde Staten maak ik me niet zoveel zorgen.’ Amerikaanse bedrijven zijn verplicht om de Amerikaanse overheid en veiligheidsdiensten toegang te geven tot informatie, ook als die informatie zich op een server van een dochteronderneming in Europa bevindt. ‘Microsoft heeft geen andere keus dan onder heel bijzondere omstandigheden gegevens naar Amerika doorgeven’, zegt Weij. ‘Dit vind ik iets fundamenteel anders dan bijvoorbeeld Meta, dat ervoor kiest om alle gegevens van alle kanalen rechtstreeks naar het moederbedrijf te sturen.’

De Europese Commissie probeert al geruime tijd afspraken te maken met de VS over doorgifte van data. Tot die tijd geldt een zogenaamd adequaatheidsbesluit voor de VS. ‘Dat betekent dat de Europese Commissie vindt dat de VS normen en waarden hanteren die goed genoeg zijn, net als Canada, Japan en nog een paar landen’, legt Weij uit. ‘Ze worden als een verlengstuk van Europa beschouwd. En dat die doorgifte als zodanig helemaal geen enkel probleem is.’

Dun stoelpootje

Met het oog op Trump is het volgens hem echter wel link dat de Amerikaanse constructie leunt op een presidential executive order. Een nieuwe president kan ervoor kiezen om alle oude presidentiële bevelen te vernietigen. Weij: ‘Als het oude presidentiële bevel niet in stand blijft, kunnen we onmiddellijk vaststellen dat er een probleem is. Dat is dus een wat dun stoelpootje.’

Er bestaat nog een ander juridische constructie om internationale doorgiftes op te laten leunen, die van de standard contractual clauses. Zolang een land een zogeheten data transfer impact assessment doet en encryptie toepast op de data, is er weinig reden tot zorg, aldus de jurist: ‘Daarom vind ik dat cloudwatervrees niet leidend moet zijn voor je op zich sympathieke initiatief.’

Politieke macht

IJmker werpt tegen dat privacy niet het enige argument is om van big tech af te willen: ‘Elon Musk en Mark Zuckerberg gingen onlangs nog op bezoek bij Trump. De marktmacht leidt tot steeds meer lobbymacht en politieke macht. Je ziet hoeveel invloed de tech­bedrijven uitoefenen op het wetgevingsproces in Brussel. En hoe afhankelijker we van ze worden, hoe machtiger die lobby. Wat te denken van aankomend vicepresident JD Vance, die dreigt om Amerika uit de NAVO te halen als Europa met nog meer regels voor techbedrijven komt?’

Weij: ‘Het gedreig van de techbedrijven is inderdaad niet chic. Tegelijkertijd wordt mijn leven ook door big tech gefaciliteerd: ik fiets hiernaartoe via Google Maps op mijn iPhone. En wat is het alternatief? Alle pogingen om een Europese cloud op te zetten zijn mislukt. Als je je kaarten op een andere speler inzet, wil je wel dat die betrouwbaar is en goed spul heeft.’

Lokale aanbieders

Volgens IJmker moet je de IT van Amsterdam of Nederland helemaal niet op één Europese cloud willen zetten: ‘Het is ook niet duurzaam om een groot Europees alternatief op te zetten, waarvoor je nieuwe datacenters moet bouwen. Het gaat erom dat je kritisch kijkt wat je überhaupt in de cloud wil zetten, bij verschillende aanbieders, en wat je lokaal kan houden. Er zijn wél veel aanbieders die op een kleine schaal opereren.’

De G4 onderzoekt momenteel welke specifieke applicaties de vier grote steden wellicht zelf kunnen maken. Een mooie ontwikkeling, vindt IJmker: ‘Als we alles weggeven aan Microsoft, hebben we de kennis niet meer in huis. Dat probleem zal voor kleinere gemeenten nog meer gelden. We weten niet meer hoe de systemen werken. Dan kom je op een punt dat je ergens aan een knopje wil draaien en niemand meer weet waar het knopje zit.’

Lees het hele tweegesprek in BB24 (inlog)