Het ravijnjaar als kans

2026 als diepe kloof, als steile afgrond of als een gapend financieel gat: wie in een ravijn valt hoopt natuurlijk op een zachte landing. Het is inmiddels 2025 en het ravijnjaar 2026 kondigt zich aan. Hoe diep dat ravijn uiteindelijk gaat worden is nog niet bekend, maar dat gemeenten met een flinke financiële klap te verduren krijgen lijkt onvermijdelijk.

Die klap wordt dit jaar misschien nog (deels) opgevangen door beleidskeuzes van het Rijk, maar gemeenten zullen zelf ook hun voorbereidende maatregelen moeten treffen. En dat kan van alles betekenen, zien Wilfried de Jong (Senior Consultant Ruimte, Wyzer), Anton Revenboer (Partner / Adviseur Sociaal Domein, Galan Groep) en Patrick de Bruin (Business Controller, zelfstandig). Er zijn gemeenten die al in volle voorbereiding zijn om de landing zo zacht mogelijk te maken, gemeenten die al een deel van de opgave hebben afgerond en gemeenten die nog veel werk te verzetten hebben. 

Gemeenschappelijke kans

Maar het is nog niet te laat om een begin te maken. De opgave is groot en de oplossingen liggen niet voor het oprapen. Hoewel Wilfried, Anton en Patrick ieder vanuit een eigen werkveld met het ravijnjaar te maken krijgen, zien ze een gemeenschappelijke kans om slim met de gevolgen om te springen. Die kans: integraal samenwerken. Elkaar weten te vinden, samen opgaven en uitdagingen formuleren en daar gezamenlijk aan werken. Dat heeft tal van positieve bijkomstigheden, zeggen de drie. De kwaliteit van de dienstverlening verbetert, de inwoner wordt beter bediend en, met het oog op het ravijnjaar misschien wel het belangrijkste: de kosten dalen.  

Maar voor we daar komen: eerst nog even terug naar de opgave. Lees ook: Nog veel onzekerheid over het ravijnjaar.

Het ravijnjaar staat voor de deur. Wat betekent dat voor jouw werkveld? 

Wilfried: “We hebben in het ruimtelijk domein met veel crisissen te maken. Stikstofproblematiek, het klimaat, wonen en zo kan ik nog wel even doorgaan. Al die problemen vragen om financiële middelen om richting een oplossing te werken. Het Rijk legt verantwoordelijkheden neer bij lagere overheden zoals gemeenten, maar die gemeenten zien het ravijnjaar naderen en zijn heel voorzichtig met investeren, bijvoorbeeld in de woningbouw. Dat is lastig, want er moeten wel woningen komen en de bouw dreigt nu stil te vallen. Afgelopen jaar zijn er maar 70.000 woningen gerealiseerd, terwijl het doel 100.000 was. 

Een bijkomend gevaar is dat er nu wordt gekozen om te bezuinigen op kostenposten die niet direct zichtbare gevolgen hebben, zoals de openbare ruimte. Maar op termijn heeft het consequenties als je onderhoud blijft uitstellen. Dat kan, als je bijvoorbeeld bruggen niet tijdig onderhoudt, veiligheidsgevolgen hebben. Ook leidt het uiteindelijk tot veel hogere kosten.’.” 

Anton: “Daar kan ik me voor het sociaal domein bij aansluiten. De uitdagingen waar we in het sociaal domein voor staan, ik noem stijgende zorgkosten door vergrijzing, of bijvoorbeeld in de jeugdzorg, vragen om structurele financiering. Dat komt serieus in gevaar met het ravijnjaar in het vooruitzicht.”

Patrick: “Dat is ook wat ik zie. Gemeenten worden gedwongen om na te denken over het prioriteren van beleid, omdat ze minder geld vanuit het Rijk krijgen en meer verantwoordelijkheden. De zorgkosten zijn in de afgelopen tien jaar bij sommige gemeenten met dertig procent gestegen. Als er dan minder middelen richting gemeenten komen, komt vanzelf de vraag bovendrijven: wat heeft prioriteit? Wat gaan we als gemeente wel doen en wat behoort niet tot onze kerntaken?” 

Overheidsfinanciën die onder druk staan en toenemende verantwoordelijkheden, dat klinkt als een grote uitdaging. Hoe kunnen gemeenten zich voorbereiden op het aanstaande ravijnjaar? 

Patrick: “Volgens mij liggen er kansen in rendabeler werken. Dat begint met in beeld brengen waar de kosten precies zitten en hoe die zich de afgelopen jaren ontwikkeld hebben. Jeugdzorg zal er dan bijvoorbeeld uitspringen, die kosten zijn de afgelopen jaren enorm toegenomen en beloven nog verder te stijgen. Vervolgens kun je kijken of er dan stukjes binnen die kosten zijn waar je invloed op kunt uitoefenen, daar kan dan beleid op worden gemaakt.” 

Wilfried: “Het begint inderdaad met het in beeld brengen van de geldstromen, ook binnen het ruimtelijk domein. Het is goed om daarin een stap terug te doen: we hebben ooit bedacht dat dit iets goeds is voor onze inwoners, er gaat al jaren geld naartoe, maar doet het nog wel waar het geld ooit voor bedoeld was? Een doorlichting van je werkzaamheden, als het ware. Het resultaat zal zijn dat er bepaalde werkzaamheden zijn waar je absoluut mee door moet gaan, terwijl andere misschien niet meer doen waar ze ooit voor zijn bedacht.  

Een voorbeeld vanuit het ruimtelijk domein: in de loop der jaren is er veel infrastructuur aangelegd. Infrastructuur die niet altijd meer noodzakelijk is. Dan kan het soms goedkoper zijn om bijvoorbeeld een fietspad weg te halen, dan om het jarenlang te onderhouden terwijl het nauwelijks wordt gebruikt. In dat opzicht is het ravijnjaar ook een kans.”

Anton: “Ik zou hier, vanuit het sociaal domein, willen pleiten voor een aanpak die zich meer op de voorkant focust. Het is van belang om, als iemand zich met een hulpvraag meldt, de tijd te nemen het hele plaatje in beeld te brengen. Een voorbeeld uit eigen ervaring: als een ouder zich meldt met een opvoedvraagstuk, zit daar soms een hele wereld achter. In dit geval bleek dat schuldenproblematiek te zijn, die pas veel later aan het licht kwam. Als je de hulpvraag meteen goed in kaart brengt, is het ook mogelijk om meteen de juiste hulp te bieden. Dat is goed voor degene waar het om gaat, én het is efficiënter.”

Wat Anton zegt, raakt aan een betere samenwerking. In dit geval binnen het sociaal domein. Liggen er ook kansen in integrale samenwerking met andere domeinen? 

Wilfried: “Als je naar de Omgevingswet kijkt, dan komt daar heel duidelijk naar voren dat het thema ‘gezondheid’ ook meegenomen moet worden in plannen. Dat is een interessante, want binnen het fysieke domein is de houding toch vaak: gezondheid? Dat hoort niet bij ons, daar hebben wij niet zoveel mee van doen. Daar liggen volgens mij kansen in de integrale samenwerking, want de openbare ruimte heeft ook met gezondheid te maken. Een goed ingerichte openbare ruimte levert gezondheidsvoordelen op, wat uiteindelijk kosten kan besparen in de zorg. Bij het maken van een omgevingsvisie moet het sociaal domein al meekijken naar de doelstellingen.” 

Anton: “Dat zijn voorbeelden die ik ook uit mijn eigen werk ken. Een verbeterd woonklimaat bevordert de gezondheid. Het sociaal domein moet in een vroeg stadium al aansluiten.” 

Patrick: “Vanuit mijn expertise weet ik dat deze aanpak – met elkaar samenwerken en problemen integraal benaderen – ook een efficiëntieslag is. Daar wil ik nog aan toevoegen dat dit onderdeel is van het toekomstbestendig maken van de gemeente. We moeten hierover nadenken, niet alleen met het ravijnjaar in aantocht, maar ook met het oog op de verdere toekomst. Hoe houden we de gemeentelijke organisatie financieel gezond, en hoe zorgen we dat we als gemeente onze kerntaken blijven uitvoeren? Het is van belang om daar met z’n allen het gesprek over te blijven voeren, niet alleen binnen het eigen domein, maar óók daarbuiten. Met goede samenwerking en creativiteit kun je veel slim organiseren, maar dan moet je elkaar wel weten te vinden. Dus: praat met elkaar en zoek elkaar op.’  

Wilfried: “Tot slot: het ravijnjaar betekent dus vooral goed kijken naar wat we nog willen doen en wat niet meer, of in mindere mate. Dat zijn lastige keuzes. We geven dan ook graag mee dat de keuzes die gemaakt worden, goed worden uitgelegd aan de bewoners. Die keuzes mogen nooit de kerntaken van een gemeente aantasten, want als gemeente staan we voor het welzijn van de inwoners en een goed functionerende lokale gemeenschap.”