UWV-ambtenaren schaven aan moreel kompas

Operatie ambtseed

De Week van Waarden. Zo noemt UWV de week waarin 18.500 medewerkers de UWV Ambtseed gaan afleggen, omdat ze dit jaar ambtenaar zijn geworden. Oorspronkelijk gepland voor eind maart, maar vanwege de corona te elfder ure naar het najaar verschoven. De ambtseed komt voor de UWV-medewerkers niet alleen. UWV grijpt de gebeurtenis aan om de kernwaarden van de organisatie nog eens goed over het voetlicht te brengen. Dat betekent 372 sessies met 50 mensen per keer op 38 locaties in het land. Soms zijn er wel vier sessies op één dag.

Het afleggen van de ambtseed door UWV-medewerkers alleen is al geen sinecure, maar het overbrengen van de kernwaarden is nog een stuk minder eenduidig. De kernwaarden van UWV zijn: respect, openheid, eigen verantwoordelijkheid en professionaliteit. Allemaal waarden die ook passen bij het ambtenaar-zijn. De bedoeling is dat leidinggevenden voorafgaand aan de Week van Waarden met hun team het gesprek aangaan over die waarden.

In aanloop ernaartoe zijn er inspiratiesessies voor die leidinggevenden, die worden gegeven door UWV’ers en Edgar Karssing, universitair hoofddocent beroepsethiek en integriteitsmanagement aan Nyenrode Business Universiteit. Karssing noemt de UWV-aanpak betekenisvol. ‘UWV had al groepswaarden en ‘zinhoudelijk werken’ en dat is aan elkaar geknoopt. Niet met het vingertje, maar met vertrouwen in vakmanschap. Dit is een hele mooie uitnodigende manier om over een belangrijk onderwerp in gesprek te gaan en te blijven.’ Karssing vindt het afleggen van de ambtseed vooral waardevol voor de medewerker. ‘De status krijg je erbij. Het ambtenaarschap is iets om trots op te zijn. Je levert een betekenisvolle bijdrage aan de wereld.’

Drie functies
Door de ambtseed word je geen integer mens, stelt Karssing in zijn presentatie voor leidinggevenden op het UWV-hoofdkantoor in Amsterdam vast. ‘Je gaat ook niet pas van elkaar houden als je gaat trouwen.’ Een eed heeft drie functies: normerend, vormend, psychologisch, legt hij uit. ‘Het is een uitnodiging om met elkaar in gesprek te gaan over de kernwaarden.’ Een eed vormt ook niet, want vorming zit in het gesprek hoe je met elkaar wilt werken en waar UWV voor staat. ‘Maar psychologisch raakt het je toch. Kijk naar de eed van de bankiers. Dat was voor velen een memorabel moment. Ze worden zich bewust van de situatie, hun verantwoordelijkheid en hun opdracht. Ook als het niet memorabel was, kun je alsnog denken: je werd toch als schoften gezien. Het heeft een zelfreinigend effect. Dat maakt de eed belangrijk en bijzonder.’

Begin deze maand was er even ophef over de UWV-ambtseed. Novag, de vakorganisatie van verzekeringsartsen bij UWV, adviseerde haar leden de eed niet af te leggen, omdat artsen ‘monddood’ zouden worden gemaakt door de laatste twee zinnen van de UWV Ambtseed. In de oorspronkelijke versie stond: ‘Ik realiseer mij dat mijn handelen onderdeel is van het handelen van UWV en zal niets doen dat het aanzien van UWV zal schaden.’ Ook de regel dat de medewerkers zich moeten houden aan de 25 pagina’s tellende UWV-gedragscode ‘Vertrouwen en Verantwoordelijkheid’ viel niet in goede aarde bij de vakbond, aangezien die code na het afleggen van de eed nog kan worden aangepast.

In een reactie stelde UWV dat de eed erg lijkt op die van andere organisaties. Wel is de tekst van de eerste gewraakte regel aangepast. Niet vanwege de strekking, maar om deze te verduidelijken. Nu eindigt de zin met: ‘Ik zal niets doen met als doel het aanzien van UWV te schaden.’ Tegenspraak en het aankaarten van misstanden faciliteert UWV juist. Aan de gedragscode dient iedereen zich sowieso te houden, ambtseed of niet, en eventuele wijzigingen vinden altijd plaats met instemming van de OR.

Herijken
Met het afleggen van de ambtseed door alle medewerkers wil UWV ‘de belangrijke publieke taak die we hebben als organisatie bevestigen’, legt hoofd communicatie Tom van Laarhoven zijn gehoor voor. ‘De Wet normalisering rechtspositie ambtenaren (Wnra) was de aanleiding om met elkaar stil te staan waarom we bij UWV werken en wat ons verbindt.’

De Week van Waarden is niet nodig omdat die kernwaarden (zie kader) niet goed tussen de oren van de kersverse ambtenaren zouden zitten, maar om deze te herbevestigen en te herijken. ‘Zijn die waarden nog waar we voor staan? Door ze uit te spreken trek je ze in het bewustzijn.’ Managers hebben geen echte rol bij het afleggen van de ambtseed, maar er is voor hen wel een toolbox met verschillende instrumenten die ze voor de inspiratiesessies met hun team kunnen gebruiken. Het management spreekt met medewerkers over de ‘waarde van de waarden’. De medewerkers leggen de eed af aan een van de directeuren of een lid van de Raad van Bestuur.

In de toolbox wordt ook ingegaan op de betekenis van ‘normen’ en ‘waarden’. Er staat dat uit de definitie blijkt dat je waarden actief gebruikt. Je houdt ze niet voor jezelf, maar treedt ermee naar buiten en handelt ernaar. ‘Waarden zijn geen woorden op papier, waarden moeten leven.’ De kernwaarden dragen de organisatie als de pijlers onder een brug. Ze helpen je om besluiten te nemen, geven richting aan je gedrag en je kunt er zowel intern als extern op aangesproken worden.

Houvast
Daarnaast geven waarden houvast en geven ze de organisatie identiteit. Verder zijn organisaties die door waarden worden gedreven succesvoller in het behalen van hun doelstellingen. Karssing noemt een aantal mogelijke vormen van ‘morele ontkoppeling’ van individuele werknemers (zie kader volgende pagina). ‘Ga met elkaar in gesprek over dat morele kompas. Integriteit is de hoogste vorm van collegialiteit. Het is zoals met geluk: je komt een eind alleen, maar verder met z’n tweeën’, citeert hij wijlen professor Henk van Luijk, de nestor van de Nederlandse bedrijfsethiek.

Karssing heeft UWV een aantal adviezen gegeven voor de Week van Waarden. ‘En alles komt terug. Het wordt niet administratief afgedaan, maar het wordt ook niet groots en meeslepend. Het goede is het midden tussen een teveel en te weinig. Communicatie vooraf is belangrijk: neem zorgen en twijfels serieus. Koppel het aan het integriteitsbeleid en geef een actieve rol aan bestuur, directie en management. Bescheidenheid tonen is van belang. ‘Maak het niet groter dan het is. Het is geen wondermiddel.’

Maar het belangrijkste is het koppelen aan vakmanschap en verantwoordelijkheid, want dat werkt inspirerend. ‘Goed voorbeeld is de politieorganisatie: eerst was het beleid op het voorkomen van integriteitsschendingen gericht, nu op het bevorderen van goed politiewerk. Integriteit was eerst een grensbegrip, maar nu een richtbegrip.’ ‘Ga met iedereen in je team in gesprek en stimuleer het afleggen van de eed’, houdt Van Laarhoven de managers voor. ‘Bij een weigering ga je met ze in gesprek. Als ze eenmaal het waarom horen, legt 95 procent daarna alsnog de eed af.’ Zaak is wel mensen te vragen hoe ze erin zitten. UWV verbindt geen arbeidsrechtelijke consequenties aan het niet-afleggen van de ambtseed. ‘Het afleggen van de ambtseed is verplicht, maar er zit geen sanctie op.’ Wel vindt er registratie plaats in het personeelsdossier. ‘Dat vinden we belangrijk.’

De rol van de managers is mensen stimuleren om de eed af te leggen en te checken of zij zich hebben aangemeld. Tot slot is het goed om te weten voor de nieuwe ambtenaren dat de vier kernwaarden respect, openheid, eigen verantwoordelijkheid en professionaliteit ook voor de eigen vrije tijd gelden. ‘Je bent nu eenmaal 24 uur per dag ambtenaar.’

Kernwaarden en gedragingen UWV
Respect: Ik erken de ander in wie hij of zij is.
Openheid: Ik ben transparant en vertel het hele verhaal.
Eigen verantwoordelijkheid: Ik ben aanspreekbaar op mijn handelen. Professionaliteit: Ik toon mijn vakmanschap en ontwikkel mij continu.

Vormen van morele ontkoppeling
Edgar Karssing noemt een aantal vormen van morele ontkoppeling, waarbij de werknemer een gelegenheidsargument aangrijpt om los te raken van het officiële organisatiebeleid. Zoals:
• zelfrechtvaardiging
• verhullend (eufemistisch) taalgebruik
• het verleggen van verantwoordelijkheden (‘Befehl ist Befehl’),
• verwatering van verantwoordelijkheden (hoe meer mensen verantwoordelijk zijn hoe minder eenieder zich verantwoordelijk voelt)
• ontmenselijking van slachtoffers
• de schuld bij het slachtoffer neerleggen (ze droeg een kort rokje, dus ze vroeg er eigenlijk zelf om)
• bagatelliseren, ontkennen of vertekenen van de gevolgen (niemand heeft er last van)
• afstomping (je wordt wat je doet)