‘Leg niet alles in gedragscodes vast’

Alleen maar meer integriteitsregels stellen zet geen zoden aan de dijk om situaties als met de Haagse wethouders Richard de Mos en Rachid Guernaoui te voorkomen, aldus Rob van Eijbergen, hoogleraar integriteit voor de publieke en private sector bij het Zijlstra Center aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Het moet ook uit de mensen zelf komen en je moet er dus regelmatig met elkaar over in gesprek gaan.’

Sinds hij dit jaar als hoogleraar integriteit werd aangesteld wordt Van Eijbergen veel gevraagd door besturen om mee te denken over integriteitsbeleid, want het is nu eenmaal beter om te voorkomen dan te genezen. ‘Toch is er een tendens, dat zag je ook in Den Haag, om te denken dat het voorbij is als de ‘schuldigen’ weg zijn. Maar er is meer aan de hand, want anders konden zij niet gedijen. Het is net als bij het Openbaar Ministerie. Die sturen twee hoofdofficieren weg, maar dan is er nog geen context voor correctie.’

Hoe keek u vanuit uw vakgebied naar de inval van de Rijksrecherche bij de Haagse wethouders?
‘Er waren natuurlijk al langer geruchten. In de lokale democratie is er een roep om dichtbij burgers te zijn, een nieuw populisme met een ‘echte achterban’. Dichtbij de burger is een mooi streven, maar hier is het uit de hand gelopen. Het is niet de bedoeling om vergunningen te verlenen aan mensen die ook geld in jouw partijkas storten. Een tweede perspectief zijn de subsidies. De partij van De Mos heeft geen landelijk positie en krijgt geen overheidsfinanciering, dus moeten ze een andere manier vinden. Dat is iets om eens naar te kijken. Een derde perspectief is de positie en het functioneren van de burgemeester. Krikke was in de Nieuwjaarsnacht al weinig begrenzend. Als er vermoedens zijn van integriteitsissues vind ik het primair aan de burgemeester om mensen aan te spreken. Ik weet dat ze daar een traject over wilde opzetten, maar als er al zo lang geruchten zijn, is het haar taak ze erop aan te spreken. Dat is niet gebeurd, door niemand in Den Haag. Het is ook een lastig college, heel veel fracties, een grote versplinterende raad, maar integriteit zit niet in overschrijdingen, maar in de mogelijkheid een gesprek te voeren als je vermoedens hebt dat mensen regels overschrijden of zelf met dilemma’s zitten. Als dat niet mogelijk is, dan zit het goed mis.’

De wethouders vinden nog steeds dat ze volledig in hun recht stonden. De Mos is zelfs alweer fractievoorzitter geworden. Wat vindt u eigenlijk van hun term ‘ombudspolitiek’?
‘Ik vind dat een hellend vlak. Je kunt er niet tegen zijn dat mensen dichtbij de burger staan en het is prima om lokaal te proberen om problemen van ondernemers op te lossen. Maar het probleem zit hem natuurlijk in de tegenprestatie. Je kunt je best voor iemand doen, maar je kunt niet sommigen voordeel geven ten opzichte van anderen en zeker niet als daar geld voor betaald wordt. Ze worden er zelf niet rijk van, maar naar de partijkas kan ook niet, al moet het onderzoek dat nog uitwijzen.’

Hoe kon deze manier van politiek bedrijven toch floreren in Den Haag?
‘Het is zorgwekkend dat je steeds meer partijen ziet ontstaan die zich profileren via ombudspolitiek. Dat is in veel gemeenten een groot issue. Zij hebben vaak geen politieke ervaring, komen niet uit een landelijke partij, zijn vaak niet hoogopgeleid en hebben vaak een ander normenkader. Blijkbaar is er in Den Haag geen systeem aanwezig om tegengas te geven aan dit soort mensen, niet ambtelijk en niet in de politieke top. Die fundamentele checks and balances ontbreken. Amsterdam heeft een Bureau Integriteit. Dat helpt. G40-steden zouden dat standaard moeten hebben. De VNG zou hier een rol in kunnen spelen, of de provincie, een onafhankelijk orgaan dat onderzoek kan verrichten, de politiek kan adviseren en uitspraken kan doen. Liever heb je dat mensen zelf in staat zijn tot morele oordeelsvorming. Je moet niet alles in codes vastleggen, maar het debat met elkaar voeren en dat zou de burgemeester primair moeten initiëren. In publieke functies moet je ook de schijn voorkomen en een politiek klimaat weten te creëren van elkaar aanspreken.’

Is de houding van de burgemeester in deze kwesties doorslaggevend? Krikke leek niet zo te letten op vergunningen, zie ook de vreugdevuren. De wethouders waren niet gescreend en kregen, ondanks hun al bedreven ‘ombudspolitiek’, de zware portefeuilles financiën en economie. Is dat niet opvallend?
‘Heel opvallend. Blijkbaar is er iets misgegaan bij de formatie. Ik vind het sowieso onverstandig om de zwaarste portefeuille aan onervaren bestuurders te geven. Bij formatieonderhandelingen kan dat zo gaan, maar zet er dan wat tegenkracht op. De burgemeester gaat daar over. Je hoeft geen individuele vergunningen te beoordelen, maar als er geruchten zijn, moet je daar wat mee. Eventueel stap je naar de commissaris van de Koning. Ik vind dit een groter issue dan die vreugdevuren.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 20 van deze week (inlog)