Laat carrièreambtenaren hun zin niet krijgen

Werken voor de samenleving is voor veel ambtenaren een bewuste keuze. Net als in de zorg, onderwijs of politie gaat dit net zo goed op voor gemeenten, provincies en rijk. Mensen met een groter doel voor ogen en het verafschuwen hun leven te wijden aan het almaar meer verkopen van ‘whatever what’ of zichzelf verrijken met zoeken van fiscale paadjes. Wat te doen aan de nieuwe politieke wind van democratie ondermijnende charlatans waar de integriteitslat onvindbaar is?  

Onpartijdigheid wordt oorspronkelijk bewaakt door de ambtenarenwet. Decennialang zijn ambtenaren inclusief eed of belofte door de overheid aangesteld met zelfs een eigen procesrecht. Dit om vooral politieke willekeur te voorkomen. Met de komst van de ondernemende overheid in de jaren 80 van de vorige eeuw komt de slijt erin. Zoals iedereen weet draait ondernemerschap om wat het schuift. Voor ambtenaren heet dit carrière. Terwijl de op onafhankelijkheid gerichte rechtspositie stap voor stap te grabbel wordt gegooid komt hiermee een nieuw soort carrière ambtenaren op. 

Overheden zijn immers machtsgerichte organisaties met een specifieke dynamiek. Onder het mom van professionalisme noemen ook deze ambtenaren zich loyaal. Maar dan wel aan de politiek bestuurder in plaats van aan de samenleving. Daar een politicus met ietwat vreemde opvattingen van alle tijden is wordt deze voor lief genomen. De neiging dit te vergoelijken wordt de mode. Je overtuiging aanpassen is makkelijker. Het is immers een zakelijk contract en geliefd zijn bij de bestuurder is goed voor de carrière. 

Logisch wordt hoe hoger het ambtelijke niveau des te elastischer de ruggen zijn. Hun rationalisaties zijn niet van de lucht. Trots benoemt de ambtelijke top dit fantasieverhaal ‘veerkracht, flexibiliteit en energie’ inzetten voor zo goed mogelijk uitvoeren van de politieke wensen. Zonder blikken of blozen wordt beweerd om integriteit opzij te moeten zetten daar ‘professionaliteit’ nu eenmaal wordt verwacht en de democratie immers zo werkt. En hoe dat werkt is bekend sinds juriste Palmen al in 2017 de toeslagenaanpak bij 300 inwoners aan de kaak stelt. Haar onafhankelijke en integere advies wordt de kop in gedrukt en als adviseur komt ze op een zijspoor. 

Nu er een nog geduchtere vijand van de rechtstaat is opgedoken pakken sommige ambtenaren uit protest hun biezen. Iets wat wordt toegejuicht door Willem Alexander. Net als behoorlijk wat carrière ambtenaren kan ook de oud-studentencorps koning zich geen wereld voorstellen waar mensen niks van het systeem te verwachten hebben. Binnen de overheden zijn godzijdank nu nog veel meer ambtenaren die voor het welzijn van de samenleving vechten met de zorg waarmee verse ouders hun kindjes beschermen met kinderzitjes, fietshelmpjes en dopjes op de tafelhoeken. Integriteit, objectiviteit en onafhankelijkheid zijn immers voor deze overtuigde overheidsdienaar heilige begrippen. 

Maar al zijn integere ambtenaren dan in de meerderheid, ze kunnen het zomaar afleggen tegen de macht aan de top. Hopelijk wordt daar de organisatiekracht van de felle rechtstatelijke voorstanders onderschat. Deze kunnen gebaat zijn bij de kennis over de door van oorsprong Roemeense psycholoog Serge Moscovici ontwikkelde ‘minderheidsinvloed’-aanpak. Dit interessante inzicht laat zien hoe een ogenschijnlijke minderheid systematisch door consistent, betrokken, flexibel en relevant samen op te trekken de opvatting aan de top bestrijdt. Dus niet opstappen maar door met elkaar een moreel netwerk opbouwen voor een betere wereld. Misschien op de korte termijn niet best voor de carrière maar op de lange termijn wel voor de fundamenten van de democratische samenleving.