19 vermoedens van maatschappelijke misstanden in 2020

De corona-uitbraak en de toeslagenaffaire hebben aan het licht gebracht hoe belangrijk integriteit is in (werk)relaties. Dat schrijft voorzitter Wilbert Tomesen van het Huis voor Klokkenluiders in het voorwoord van het recent verschenen jaarverslag 2020. ‘Helaas zien we dat mensen die een misstand vermoeden vaak laat bij ons aankloppen.’

Meer bevoegdheden nodig
Na het melden van een mogelijke misstand ontstaan vaak lastige, ingrijpende en langdurige trajecten die een zware wissel trekken op mensen, schrijft Tomesen. ‘Als samenleving zouden we het normaal moeten vinden om deze last zo snel mogelijk van de schouders te halen bij iemand die vanuit maatschappelijk belang een misstand aan de kaak stelt.’ Dat vereist volgens hem wel een stevigere positie van het Huis voor Klokkenluiders dat ‘een krachtige nationale kennisorganisatie wil zijn, een verbinder op het gebied van integriteitskwesties’. ‘Daarvoor is het belangrijk dat we de beschikking krijgen over meer bevoegdheden om melders te beschermen.’

250 adviesverzoeken
Het ‘Huis’ wil een autoriteit voor integriteit en klokkenluiden zijn en om te kunnen voldoen aan die ambities is het belangrijk dat het een verzoek om advies en/of onderzoek vroegtijdig en snel kan beoordelen. Ook wil het Huis meer maatwerk kunnen bieden bij meldingen en meer mogelijkheden om het speelveld tussen werkgever en werknemer evenwichtiger te maken. Het advieswerk van het Huis, informeren, voorlichten en waar mogelijk doorverwijzen, is daar ook op gericht. De adviseurs hadden in 2020 ruim 430 adviesverzoeken onder handen, waarvan er 250 in 2020 binnenkwamen.

19 mogelijke ‘klokkenluiderszaken’
In 19 van de 250 verzoeken om advies (8 procent) was er sprake van een vermoeden van een misstand van maatschappelijk belang (klokkenluiderszaken). Samen met 19 klokkenluiderszaken die nog in behandeling waren uit voorgaande jaren, waren er in 2020 in totaal 38 zaken in behandeling met een vermoeden van een misstand van maatschappelijk belang. Van de klokkenluiderszaken in 2020 was 37 procent publieke sector, 26 procent semipublieke sector en 37 procent private sector.
In voorgaande jaren kwamen er gemiddeld 350 adviesverzoeken binnen, in 2020 waren dat er dus honderd minder. Het feit dat mensen veel thuiswerkten en andere prioriteiten hadden vanwege de coronacrisis is hier vermoedelijk de oorzaak voor. Het Huis verwacht na corona weer een toename.

Angstcultuur
Interessant is dat het Huis een apart kader wijt aan ‘angstcultuur’. In 2020 is daarover een aantal keren advies gevraagd, vooral vanuit het onderwijs. Het Huis wil nog niet spreken over een trend, ‘maar het viel wel op’. Een angstcultuur kan een vermoeden van een misstand van maatschappelijk belang opleveren, schrijft het Huis, maar het moet dan gaan om een angstcultuur die breed herkend wordt binnen een (deel van de) organisatie, langere tijd speelt en gedoogd of gedragen wordt door (een deel van) de leiding van de organisatie. Voor het kwalificeren van angstcultuur als ‘vermoeden van een misstand van maatschappelijk belang’ weegt ook mee of de kwaliteit van de producten of dienstverlening van de organisatie wordt belemmerd of dat daar gevaar voor is, zoals voor slechtere kwaliteit onderwijs aan leerlingen.

Drie onderzoeken afgerond
De afdeling Onderzoek begon het jaar met twaalf onderzoeken, eind 2020 waren dat er nog acht. In 2020 werden drie rapporten gepubliceerd, waarvan twee bejegeningsonderzoeken en een onderzoek naar misstanden bij de Nederlandse overheid. Overheidspersoneel maakte daarbij oneigenlijk gebruik van een organisatievliegtuig in het kader van teambuilding. Ook werden onterecht onkosten gedeclareerd bij het volgen van meerdaagse opleidingen. Verder rondde het Huis in één geval met succes een onderzoekverzoek af via een alternatief bemiddelingstraject. Een groot onderzoek door het Huis is niet altijd de meest geschikte weg om tot een oplossing te komen. Uit deze aanpak blijkt volgens het Huis dat publiekelijke erkenning van de melder door de werkgever als ‘goed melder’ vaak een belangrijke sleutel vormt voor herstel van de relatie.

Meldingen goed opgevolgd
Het Huis noemt het verschil tussen aantal adviesaanvragen en aantal verzoeken om onderzoeken opvallend. De werkgever en de toezichthoudende instanties zijn de eerst aangewezenen om gemelde vermoedens van misstanden op te pakken en een goede opvolging blijkt slechts in een zeer beperkt aantal gevallen uit te blijven. In die situaties kan de afdeling Onderzoek op verzoek overgaan tot het instellen van een onderzoek. Het Huis verricht relatief veel bejegeningsonderzoeken, ‘omdat we de enige instantie zijn die op dit terrein onderzoek verricht’. Van de 19 onderzoeken tussen 2016 en 2020 ging het in tien gevallen om een bejegeningsonderzoek en in drie gevallen om een onderzoek naar misstanden. Van die 19 onderzoeken vonden er overigens tien plaats in de publieke sector.