'Burgemeester moet vanuit getroffenen denken'

Door bij een ramp met getroffenen in gesprek te gaan, kunnen burgemeesters de balans bewaren tussen het collectieve medeleven en de meer persoonlijke rouw van de familie. ‘De crux is om als burgemeester die twee dingen met elkaar te verbinden’, aldus Wouter Jong, adviseur crisisbeheersing van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters in zijn proefschrift.

Goedbedoeld, maar te veel

Een grote brand in De Punt op 9 mei 2008, waarbij drie brandweermannen om het leven kwamen, bracht Jong op het spoor van zijn promotieonderzoek ‘Leiderschap bij crises’. ‘De terugblik daarop met een van de weduwen was een eyeopener voor mij. Er was destijds een herdenking, stille tocht, de vlaggen hingen halfstok, maar de familie vond het allemaal zo groot. Ze kregen het gevoel dat het dorp met hun rouw op de loop ging.’ Goedbedoeld, maar te veel. De brandweerman was immers ook nog echtgenoot en zat bij de scouting. Jong noemt dat in zijn promotieonderzoek een bestuurskundige benadering, waarin je als burgemeester vrij instrumenteel kunt handelen. ‘Plat gezegd: er moet een herdenking komen, anders word ik niet herkozen. Maar de studie na de MH17-ramp en het gedrag van burgemeesters laat de meerwaarde zien van het langsgaan bij mensen thuis. Zoek contact, bied een luisterend oor of een schouder en soms emotionele of praktische steun. De hand uitreiken is goed voor de verwerking. Mijn onderzoek focust op de rol van de burgemeester naar het collectief, maar ook richting de direct getroffenen en hoe daarin balans te houden.’

Uit uw analyse van 94 crisissituaties sinds 1979 bleek dat er bij crises twee variabelen zijn die de boegbeeldrol van een burgemeester bepalen: de maatschappelijke en emotionele impact die een crisis heeft op de lokale samenleving en de verantwoordelijkheid die een burgemeester draagt voor (het ontstaan van) de crisis. Soms wordt de burgemeester ook een rol toegedicht als die geen wettelijke verantwoordelijkheid heeft, zoals bij woningontruimingen of stroomstoringen. Hoe moet een burgemeester daarmee omgaan?

‘Leidraad is: het gaat om de perceptie. Als mensen vinden dat je verantwoordelijk bent, moet je daar ook naar handelen: ‘Ga het maar regelen.’ Als de stroom wegvalt, moet je je best doen om die snel terug te krijgen. Ik kom erop uit dat je soms jouw wettelijke bevoegdheden moet inzetten. Als er een scenario is dat rellen dreigen, er komen voetbalhooligans naar je stad, heb je de bevoegdheid om die vriendschappelijke wedstrijd af te blazen. Dat zijn tegelijk de meest lastige dilemma’s. Je moet een keuze maken. Als je het afblaast, zijn jouw eigen inwoners ook over hun toeren en ben je niet meer de burgemeester van iedereen. Je moet dan extra moeite doen om jouw beslissing uit te leggen en ­mensen daarin mee te nemen.’

U onderscheidt verschillende burgemeestersrollen in verschillende omstandigheden: ­burgervader, buddy, belangenbehartiger en bruggenbouwer. Door rollen zo te verdelen is het eenvoudiger een rol te vinden die past bij de gegeven situatie. Hoe kun je dat als burgemeester meteen inschatten?

‘Je moet daar wel een scan van kunnen maken, maar soms is een gebeurtenis ook een ‘act of God’. Wat is de impact van een crisis? Soms gaat het om een geruchtmakende moord, dan weer om een stroomstoring. Het is een gevoel dat je moet hebben als burgemeester. Een kernkwaliteit van het ambt. Je moet ervoor waken dat er een grote herdenking komt in het publieke domein, terwijl niemand de getroffenen kent. Zoek vergelijkbare incidenten als benchmark. Jouw ambtenaren wonen vaak in de gemeente, zelfs in die getroffen wijk, dus die kunnen het ook inkleuren. Bij de MH17 ging het soms om een familie die vaak dorpsfeesten organiseert en soms om een stel dat net in Amstelveen was komen wonen vanuit Midden-Groningen. Dan moet je de herdenking eerder in Midden-Groningen organiseren.’

De bruggenbouwer, waarbij de burgemeester verantwoordelijk is, maar ook te maken heeft met oplopende emoties onder de bevolking, lijkt de meest complexe rol. Maar dat bleek niet uit de burgemeestersgame in uw onderzoek, waarin 135 burgemeesters zestien crisisgerelateerde dilemma’s in een fictieve gemeente kregen voorgelegd. Ook situaties die voor de burgemeester nauwelijks een politiek risico vormen, kunnen ze als complex ­ervaren. Hebt u een voorbeeld?

‘Als je kijkt naar burgemeesters die sneuvelen, is dat niet na de MH17 of na een stroomstoring. Soms lopen emoties hoog op en is de burgemeester verantwoordelijk, zoals bij Project X in Haren of bij het monstertruckongeluk in Haaksbergen. Bij Project X was ik adviseur. Ik steek de hand dus ook in eigen boezem. We hadden meer moeten doen om aansluiting te krijgen bij de heersende emoties, meer moeten aanhaken bij het collectieve gevoel in Haren: het is niet alleen dat ik als burgemeester dat feestje niet wil, maar ik spreek hier namens 18.000 mensen. In Haren werd het de burgemeester tegen de relschoppers. Dat ging vorig jaar beter bij het Project X-feest in Katwijk, gemeente Cuijk. Bij de rellen in het Utrechtse Ondiep in 2007, waarbij een bewoner abusievelijk werd doodgeschoten door de politie, zocht burgemeester Annie Brouwer-Korf wel die aansluiting bij de inwoners. Bij wijze van spreken kun je dit ook toepassen op de aanstaande Oudejaarsnacht in Den Haag. Remkes is waarnemend burgemeester. Die hebben meer speelruimte en kunnen strenger zijn, maar het gaat hier ook om het snappen van de emoties.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 24 van deze week (inlog)