‘Melders komen in systeem van wegkijken en doorschuiven’

Sociale onveiligheid onder medewerkers van de Belastingdienst, Douane en Toeslagen blijft groeien. Dat blijkt uit een niet-representatief verkennend onderzoek naar omgangsvormen op de werkvloer dat FNV Overheid de afgelopen maanden verrichtte onder 400 leden die er werkzaam zijn. 43 procent had het afgelopen jaar te maken met grensoverschrijdend gedrag, vooral met pesten en intimidatie.

Geen steun van organisatie

Ruim 85 procent van de medewerkers die te maken hebben met grensoverschrijdend gedrag voelt zich niet gesteund door de organisatie, 35 procent ervaart een onveilig werkklimaat en 40 procent is niet tevreden over het beleid op sociale onveiligheid.  Andere conclusies zijn dat het vooral gaat om collega’s en leidinggevenden die grensoverschrijdend gedrag veroorzaken en dat bijna iedereen er de negatieve gevolgen van ervaart, vooral stress. 4 procent overweegt zelfs zelfdoding, aldus FNV Overheid.

65 procent toename ongewenste omgangsvormen

De vakbond kreeg al langer signalen binnen van pesten, buitensluiten, seksueel grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik en overschrijdend gedrag omtrent geaardheid van medewerkers. Sinds 2019 blijkt uit eerdere onderzoeken, zoals ‘Hoor de klok luiden’, en meldingen dat er veel mis is met sociale veiligheid en de sfeer op de werkvloer, meldt de vakbond. In 2022 nam het aantal meldingen bij vertrouwenspersonen van het ministerie van Financiën vanuit de Belastingdienst met bijna een kwart toe (van 387 naar 479) ten opzichte van 2021. De vakbond wijst erop dat het aantal meldingen van grensoverschrijdend gedrag (ongewenste omgangsvormen) in 2022 met maar liefst 65 procent toenam ten opzichte van 2021 (van 156 naar 258).

Wel belangrijk, niet urgent

In een rapport van de Auditdienst Rijk van eind 2022 gaven geïnterviewden al aan te merken dat integriteit als belangrijk wordt ervaren, maar niet altijd als urgent. Overigens werd in het jaarverslag integriteit 2022 de grote toename van het aantal meldingen geweten aan het opheffen van de coronamaatregelen (en het daardoor meer werken op kantoor) en de toegenomen media-aandacht voor ongewenste omgangsvormen op de werkvloer. Niettemin noemt bestuurder Mieke van Vliet van FNV Overheid de resultaten van het onderzoek ‘zeer verontrustend’.

Geen wederzijds vertrouwen en respect

Volgens Van Vliet de resultaten laten zien dat er binnen de Belastingdienst, Douane en Toeslagen wel een zeer uitgebreid meldlandschap is, maar dat dit niet leidt tot het oplossen van het onveilige gevoel bij medewerkers. ‘Dit werkt uiteraard belemmerend in het melden van pesten, buitensluiten, machtsmisbruik, discriminatie of seksueel grensoverschrijdend gedrag. Medewerkers voelen zich niet veilig genoeg om hun mening te uiten, bang dat zij hiervoor gestraft worden. Wederzijds vertrouwen en respect zijn ver te zoeken bij deze onderdelen van het Ministerie van Financiën. Iedereen weet het, maar niemand durft het aan te kaarten.’

Wegkijken en doorschuiven

Uit het onderzoek blijkt ook dat als medewerkers de moed hebben om wel te melden er dan een ‘systeem’ in werking treedt van wegkijken en doorschuiven’, constateert Van Vliet. ‘Niemand neemt zijn verantwoordelijkheid, niemand grijpt in. De melder staat vervolgens helemaal alleen.’ Volgens haar heeft dat een ‘enorme impact’. ‘Sommige medewerkers krijgen hierdoor ook andere problemen. Ze worden ziek of via de achterdeur van de organisatie de deur uitgewerkt, waardoor ze hun baan verliezen en in de financiële problemen komen. Er zijn gevallen bekend dat ze bovendien hun geliefde en hun huis kwijtraken en psychisch beschadigd zijn.’

Niet het 'nieuwe normaal'

Als je signalen van medewerkers niet serieus neemt en niet oplost, wordt dat ’het nieuwe normaal’, gaat Van Vliet verder. ‘De manier waarop de dienst zijn eigen medewerkers behandelt, signalen niet oppakt, de juridische strijd aangaat met medewerkers wat tijd en geld kost en leed veroorzaakt, heeft zijn weerslag op de dienstverlening naar burgers en bedrijven. Ook daar zijn voorbeelden dat met dezelfde aanpak burgers en bedrijven in de problemen komen.’ Het wordt volgens Van Vliet ‘echt hoog tijd’ dat de organisatie zijn verantwoordelijkheid neemt. Ze vraagt zich wel af wie dit kan doorbreken en wie zijn verantwoordelijkheid moet nemen, zodat het weer veilig en prettig werken wordt en dit alles uiteindelijk ook ten goede komt aan een betere dienstverlening naar burgers en bedrijven. ‘Binnen beginnen is buiten winnen!’

Zero tolerance beleid

Zorg voor een ‘zero tolerance beleid’ in de praktijk, is een van de aanbevelingen van de vakbond aan de Belastingdienst, Douane en Toeslagen. Daarnaast adviseert FNV Overheid  vooral ook maatregelen te nemen tegen leidinggevenden die zich schuldig maken aan grensoverschrijdend gedrag en/of er niet effectief tegen optreden. Ook zouden mensen niet alleen via de eigen leidinggevende grensoverschrijdend gedrag moeten kunnen aankaarten en moet er een effectieve opvolging komen van meldingen met termijnen en een sanctiebeleid. ‘Monitor dit proces en bewaak dat.’ Verder is (het regelmatig herhalen van) goede voorlichting belangrijk en ervoor zorgen dat mensen hier altijd over kunnen beschikken, via verschillende kanalen.

Permanent aan sociale veiligheid werken

In een eerste gezamenlijke reactie van de diensten op het rapport stellen die dat hoewel ze het FNV-onderzoek nog niet kennen, het beeld uit het persbericht van FNV voor hen het belang onderstreept om ‘permanent te blijven werken aan een sociale, veilige werkomgeving voor onze medewerkers’. ‘Zodra we het rapport hebben ontvangen, zullen we het vanzelfsprekend bestuderen en reageren.’ De Belastingdienst, Dienst Toeslagen en de Douane staan naar eigen zeggen voor een ‘open en veilige werkomgeving waarin medewerkers met klachten of signalen goed worden gehoord of geholpen’. ‘Wij vinden het belangrijk dat signalen vanuit de organisatie omhoog komen en waar nodig kunnen worden opgepakt.’

Diverse meldpunten

Sociale veiligheid is ook een vast thema in medewerkers-onderzoeken en diverse directies doen tussentijds zelf ook onderzoek, ‘zodat op afdelings- en teamniveau verbeteringen kunnen worden doorgevoerd’. ‘Medewerkers kunnen met klachten en meldingen op verschillende plekken terecht.’ De diensten wijzen erop dat er naast de leidinggevende een breed netwerk bestaat van vertrouwenspersonen en er diverse meldpunten zijn. ‘De externe Commissie Integriteit Financiën komt jaarlijks met aanbevelingen om de sociale veiligheid bij het Ministerie van Financiën en de betrokken uitvoeringsdiensten te verbeteren. Die aanbevelingen worden opgevolgd.’