Zeer loyaal, tot geweten opspeelt

De gemeenteambtenaar is loyaal tot op het bot en bereid de eigen politieke opvatting opzij te zetten voor de beleidsvisie van de wethouder. Niet ten koste van alles. Als het eigen geweten in het gedrang komt, gooit de meerderheid van de gemeenteambtenaren liefst het bijltje erbij neer.

Dienstbaarheid ambtenaren onderzocht

In hoeverre is de politieke voorkeur en betrokkenheid van de ambtenaar van invloed op de samenwerking met de wethouder en in hoeverre werkt de politieke kleur van de wethouder door in de dagelijkse praktijk van de ambtenaar? Dat was de centrale vraagstelling in een onderzoek van de Campus Fryslân van de Rijksuniversiteit Groningen, de Wethoudersvereniging, trainee-organisatie Dis- Gover en Binnenlands Bestuur. Voor het onderzoek werden twee afzonderlijke enquêtes gehouden onder ambtenaren en wethouders. Ruim duizend ambtenaren en 141 wethouders reageerden.

Driekwart van de ambtenaren zegt er een duidelijke politieke mening op na te houden. Dat betekent echter niet dat ze hun mening ook luid en duidelijk kenbaar maken. Slechts 14 procent van de ambtenaren is op de hoogte van het stemgedrag van hun collega’s op de afdeling. De politieke kleur van de ambtenaren en wethouders blijkt in de meeste gevallen niet ver uit elkaar te liggen. 7 procent heeft dezelfde politieke voorkeur, en nog eens 56 procent van de ambtenaren geeft aan dat zijn of haar politieke voorkeur grotendeels met die van de wethouder overlapt. Een op de drie ambtenaren heeft echter een politieke voorkeur die sterk verschilt van die van de wethouder.

Op de vraag of de politieke overtuiging van de wethouder ook invloed heeft op het stemgedrag van de ambtenaar antwoordt een overgrote meerderheid van 89 procent dat dit niet het geval is. Wel zegt meer dan de helft van de ambtenaren (52 procent) dat de samenwerking met de wethouder hen dichter bij de politieke voorkeur van de wethouder heeft gebracht. Een bijna even grote groep (48 procent) zegt juist dat ze daar verderaf van zijn komen te staan. Een derde van de ambtenaren houdt bij het opstellen van beleidsadviezen rekening met de politieke overtuiging van de betrokken wethouder. Maar bijna de helft van de ambtenaren zegt dit niet te doen.

Opvallend daarbij is dat hoe hoger de ambtenaar is opgeleid, des te meer hij of zij geneigd is in de advisering rekening te houden met de politieke voorkeur van de wethouder. Ook laat de ambtenaar zich in beleidsadviezen in het algemeen niet leiden door de eigen politieke voorkeur. Slechts 18 procent laat daarin de eigen mening doorschemeren. Op de vraag of de eigen politieke voorkeur invloed heeft op de relatie met de wethouder antwoordt slechts 10 procent dat dit het geval is. 70 procent laat een duidelijk ‘nee’ horen.

Links politieker
Wel is het zo dat naarmate ambtenaren een linksere politieke overtuiging hebben, ze ook op een meer politieke manier naar hun werk en hun eigen rol daarin kijken. Caspar van den Berg, hoogleraar aan de Campus Fryslân van de Rijksuniversiteit Groningen, noemt dit de opvallendste conclusie uit het onderzoek. ‘Je ziet duidelijke verschillen tussen gemeenteambtenaren met een linkse en een rechtse politieke voorkeur. Links heeft niet alleen meer uitgesproken politieke opvattingen, maar heeft er ook meer moeite mee om voor een wethouder van een andere politieke signatuur te werken dan ambtenaren met een meer liberale politieke overtuiging’, zegt Van den Berg. Ambtenaren die zichzelf meer links in het politieke spectrum plaatsen zijn ook eerder geneigd het bijltje erbij neer te gooien als het beleid in strijd is met hun visie op de samenleving, zo toont het onderzoek aan.

Op de vraag of de ambtenaar een besluit van de wethouder zou weigeren uit te voeren als het eigen geweten daarmee in het gedrang komt, antwoord maar liefst de helft dat besluit niet uit te voeren. 28 procent voert het wel uit. Wanneer de politieke overtuiging wordt meegewogen, blijken vooral linksgeoriënteerde ambtenaren het eigen geweten boven de politieke opvatting van de wethouder te stellen. ‘Voor veel van hen geldt dat met het geweten niet te marchanderen valt,’ zegt Van den Berg. ‘De opstelling van de linkse ambtenaar getuigt van een grote maatschappelijke betrokkenheid en politieke gedrevenheid. Maar tegelijkertijd moet je als ambtenaar wel je plaats kennen en dienend zijn aan de beleidsvisie van het college. Uit dit onderzoek komt naar voren dat ambtenaren die wat rechtser zijn op een wat zakelijkere en neutralere manier naar hun eigen werk kijken.’

Ethische snaar
Dat onderschrijft ook Ton Roerig, directeur van de Wethoudersvereniging. Hij vindt echter dat wethouders ervoor moeten waken daar te dogmatisch mee om te gaan. ‘De politieke kleur of de gewetensvraag van de ambtenaar doet er in het beleidsproces niet toe’, zegt hij. ‘De ambtenaar loopt niet alleen op rationaliteit, maar de politieke keuze moet uiteindelijk wel gemaakt worden door de wethouder. Toch is het beter als de wethouder het gesprek aangaat om te zien welke ethische snaar er bij de ambtenaar wordt geraakt. Want als dit voor deze ambtenaar geldt, kan dat ook voor meer mensen gelden. De wethouder wil graag dat de ambtenaar de feiten aandraagt om zijn of haar standpunten erdoor te krijgen, maar de ambtenaar is er ook voor om de wethouder voor fouten en risico’s te behoeden. De wethouder hoeft het niet eens te zijn met mogelijke ethische kwesties die de ambtenaar aandraagt, maar moet wel weten dat die er zijn.’

Roerig tekent er wel bij aan dat de ambtenaar niet te snel een persoonlijk bezwaar als gewetensconflict moet aandragen. ‘De overtuiging van de ambtenaar blijft in het politieke proces immers van secundair belang.’ Uit de enquête onder wethouders blijkt ook dat bestuurders uit linkse hoek zich minder gesteund voelen door ambtenaren met een andere politieke overtuiging. Meer rechts georiënteerde wethouders merken nauwelijks onderscheid tussen linkse of rechtse ambtenaren. Hoe linkser de wethouder, hoe meer ondersteuning hij of zij ervaart van ambtenaren met dezelfde politieke voorkeur. Vormt zich een linkse kliek in het gemeentehuis?

Nee, denkt Roerig. Hij zoekt de verklaring er eerder in dat wethouders die linkser in het politieke spectrum zitten, meer verwachtingen hebben van de betekenis van de overheid voor de samenleving. ‘Liberale wethouders verwachten meer van de samenleving zelf, terwijl sociaaldemocratische wethouders geneigd zijn op te komen voor de zwakkeren vanuit de gemeentelijke organisatie. Dan ben je eerder geneigd het krachtenspel dat daarvoor nodig is ook te organiseren vanuit die gemeentelijke organisatie en dan kom je eerder bij gelijkgestemden terecht.’

Wethouders over hun ambtenaren
• 90 procent van de wethouders is tevreden tot zeer tevreden over de ondersteuning die zij ervaren van ambtenaren. Van de 141 wethouders die meededen aan het onderzoek gaf er 1 aan niet tevreden te zijn en 14 matig tevreden.
• 8 procent van de wethouders heeft meegemaakt dat een ambtenaar een besluit weigerde uit te voeren vanwege zijn eigen politieke voorkeur.
• 78 procent van de wethouders is nooit op zoek gegaan naar een ambtenaar met dezelfde politieke overtuiging ter ondersteuning van zijn of haar beleid.
• Hoe groter de gemeente, des te minder is de wethouder op de hoogte van de politieke overtuiging van de ambtenaar.
• Hoe linkser de partij van de wethouder, hoe minder ondersteuning de wethouder ervaart van ambtenaren met een andere politieke voorkeur.
• Hoe groter de gemeente, hoe kleiner het kritisch vermogen van de ambtelijke organisatie.

Ambtenaren over hun wethouder
• De meeste ambtenaren die de enquête invulden hebben dagelijks tot wekelijks contact met de wethouder (11 procent dagelijks, 42 procent wekelijks). 8 procent van hen zegt nagenoeg nooit contact te hebben met de wethouder.
• Driekwart van de ambtenaren zegt een duidelijke politieke mening te hebben. Dat betekent echter niet dat dit ook een uitgesproken mening is. Slechts 14 procent van de ambtenaren is op de hoogte van het stemgedrag van hun collega’s op de afdeling.
• In een G4-gemeente voelt 68 procent van de ambtenaren voldoende ruimte om ideeën aan te dragen, ook als die niet overeenstemmen met de standpunten van de wethouder. Bij kleinere gemeenten is dit aanmerkelijk meer: 83 procent.
• Ambtenaren doen hun werk voornamelijk voor de burger. Naarmate de ambtenaar in een hogere salarisschaal zit, doet hij of zij zijn werk voornamelijk voor het college.
• Ambtenaren werkzaam voor het sociale domein (36 procent) houden bij het opstellen van beleidsadviezen meer rekening de politieke voorkeur van de betrokken wethouder dan ambtenaren in het algemeen (26 procent).