‘Meer produceren in minder uren’

‘Dat is een ander verhaal. Tot eind jaren 70 leefde het keynesiaanse denken: een verzorgingsstaat met een sociaal vangnet en streven naar een werkloosheid van liefst nul. Toen kwam de neoliberale revolutie die zegt dat de verzorgingsstaat niet de oplossing is, maar het probleem: mensen worden door uitkeringen ervan weerhouden om slechter betaald werk aan te nemen. Zelfs de PvdA ging daarin schoorvoetend mee, denk aan de WAO-crisis in 1993. De neoliberalen zeiden: we moeten niet meer streven naar volledige werkgelegenheid, maar naar een (hogere) “natuurlijke” werkloosheid.

In Nederland is dat 4,5 procent, pakweg een half miljoen mensen. Dan is er voldoende concurrentie voor de banen, “want werkgevers moeten ook iets te kiezen hebben”. Er zijn nu economen die tussen de regels laten blijken dat ze niet blij zijn met die lage werkloosheid, want de lonen gaan dan omhoog. Er is al inflatie, een olie- en gascrisis, covid. Straks komen er stevige looneisen, want mensen en vakbonden worden zelfbewuster. Dat is de angst op rechts. Je hoort ook neoliberale economen zeggen: “We moeten nu de rente verhogen. De werkloosheid is te laag, we moeten de conjunctuur dempen”. Formeel gaat het altijd om inflatiebestrijding, maar eigenlijk gaat het om te weinig werklozen.’

‘Dat is de wet van Baumol. In sommige sectoren werken mensen nog zoals honderd jaar geleden. Er is bijna geen technische vernieuwing. De uitvoerende kunsten zijn een klassiek voorbeeld van een sector die bijna stilstaat, terwijl het heel arbeidsintensief is. Maar ook in hotels, restaurants en cafés is weinig veranderd. Of bij de kapper en in verzorging. In traditionele dienstverlening zit weinig technologische vooruitgang. Daardoor kunnen de prijzen daar niet omlaag. Concertbezoek is heel duur – en dan zit er nog subsidie bij. Uit eten gaan is drie tot vijf keer zo duur als zelf koken. Dat prijst op de lange termijn zichzelf de markt uit. We hebben deze sectoren door loonmatiging en flexibilisering een cadeau gegeven, waardoor ze zelfs nog konden uitbreiden. Dat heeft veel werkgelegenheid opgeleverd, maar heel weinig productiviteitswinst.’

‘Ook in sectoren waar wel technologische vooruitgang mogelijk is, gaat bij flexibilisering en loonmatiging de verspreiding van technologie langzamer. Een flexwerker is veelal goedkoper dan een robot. Investeringen zijn de laatste 10 à 15 jaar in het bedrijfsleven erg laag, terwijl veel technologische vooruitgang juist in nieuwe jaargangen van investeringsgoederen zit. De kennis zit vaak in de vingers of tussen de oren van mensen en is meestal slecht gedocumenteerd. Is de persoon weg, dan is de kennis weg.

Door flexibilisering van arbeid zijn mensen minder betrokken bij het bedrijf. Er is voortdurende onzekerheid. Je ziet het ook bij de keuze voor probleemoplossingen: bedrijven kiezen niet per se de beste, maar de minst riskante oplossing. Flexibel ontslag bevordert risicomijdend gedrag. Flexwerkers durven hun chefs niet tegen te spreken. Gouden tijden voor zonnekoningen!’

‘Stel er zijn 10 procent werklozen en de milieubeweging is tegen een nieuwe luchthaven bij Lelystad; dan komt er een lobby: het levert zoveel banen op. Met de huidige 3 procent werklozen geldt dat argument niet meer. Je kunt dan dus bepaalde dingen beeindigen of achterwege laten. Ook kunnen de sectoren waar weinig technologische vernieuwing zit, inkrimpen. Er komen dan arbeidskrachten vrij, die we elders kunnen gebruiken. Het is een natuurlijk selectieproces: bedrijven in die sectoren kunnen de hogere lonen niet meer te betalen. Er ontstaat zo “creatieve destructie”. Cultuurgoed, zoals het Concertgebouworkest, moet je wel proberen te bewaken. Daar zijn subsidies voor.

Maar in iedere sector heb je slecht geleide bedrijven, die alleen bij de gratie van goedkoop werk en het uitbuiten van arbeidsmigranten kunnen blijven bestaan. Die worden weggeconcurreerd door betere bedrijven. Mensen die op straat komen te staan, kunnen bij die betere bedrijven productiever aan het werk. Door het wegvallen van die slechte bedrijven stijgt het gemiddelde productiviteitsniveau al.’

‘Ja, en dan valt er ook meer te verdelen. Sinds 2008 stijgt de toegevoegde waarde per arbeidsuur in Nederland nauwelijks meer. Vanaf 2015 is de groei zelfs helemaal nul. In de jaren 60 was het wel 5 of 6 procent per jaar. Dat gouden tijdperk duurde van 1948 tot 1975. Er was ruimte voor verdeling. Als per gewerkt uur de toegevoegde waarde met 5 procent stijgt, dan heb je als overheid ruimte voor het bouwen van de verzorgingsstaat, als ondernemer voor de winsten en voor de werknemers blijven loonstijgingen en arbeidsduurverkorting over. Het was de gouden periode voor de sociaaldemocratie en de linkervleugel van confessionele partijen. De PvdA marginaliseerde destijds de CPN: we hebben een prima verzorgingsstaat, niemand hoeft te lijden. Maar helaas, vanaf eind jaren 70 was dat sprookje voorbij.’

‘In zekere zin wel, maar het zat ook tegen door de Hollandse ziekte, de oliecrisis en in 1979 de Volcker-shock, een gigantische renteverhoging in de VS. De hele wereldeconomie stortte in een recessie. Daarna groeide de werkloosheid flink en raakte men in paniek. Bedoeling van de Volcker-shock was om inflatie te bestrijden. Hier moest je destijds 12 procent rente voor een hypotheek betalen. Volcker schrok hoe zijn renteverhoging uitpakte: een diepe recessie wereldwijd.

Dit stimuleerde het credo ‘werk, werk, werk’, want iedereen schrok zich een hoedje. Volgens mij was de Volcker- shock ook onderdeel van een tegenoffensief van kapitaal tegen arbeid: we hebben substantiële werkloosheid nodig om mensen in de vakbonden en de sociaaldemocratie een toontje lager te laten zingen. Dan wordt het gemakkelijker om de verzorgingsstaat te versoberen en loonmatiging af te dwingen. Het immorele aan het neoliberalisme is dat ze de hoogte van de werkloosheid als een sturingsinstrument gebruiken. Het instrument dat zij hebben, is de rentevoet van de centrale bank.’

‘Als de vakbonden echte looneisen zouden stellen, zou dat een prikkel geven om zuiniger met arbeid om te gaan. We verspillen goedkope arbeid. Hoe kunnen we arbeid besparen? Met technologie. Als je arbeidsplaatsen nu wegrationaliseert, hebben mensen zo weer een baan. Een economie kan maar op twee manieren groeien: of je werkt productiever, of je werkt meer uren. Meer smaken zijn er niet. Als de productiviteitsgroei de laatste vijf jaar op nul staat, komt iedere procent bbp-groei dus van arbeidsinzet. Die arbeidsreserves raken nu uitgeput. Nederland heeft internationaal al een van de hoogste arbeidsparticipatiegraden: rond 80 procent.’

‘Ja, anders werken al die leerprocessen niet, die de moderne technologie nodig heeft. Mensen moeten nieuwe systemen leren en dat qua kennis kunnen behappen. Je moet mensen bijscholen, omscholen, learning by doing. Daarvoor heb je nu eenmaal langdurige arbeidsverhoudingen nodig.'

‘De overheid moet ook beter betalen om betere mensen te krijgen. Die lage productiviteitsgroei in Nederland sinds eind jaren 70 betekent dat de verdelingsruimte maar minimaal groeide ten opzichte van andere landen. Daarom hebben we hier ook de zwaarste bezuinigingen gehad. In geen ander Europees land is zo heftig bezuinigd als hier van Lubbers-1 tot en met Rutte-2. Dat komt door die lage productiviteitsgroei. Er was gewoon weinig te verdelen.’

‘Door alle bezuinigingen op het ambtenarenapparaat kwam er niet alleen een kleinere overheid, maar ook een kwalitatief zwakkere overheid. Als bij een reorganisatie 20 procent van de ambtenaren weg moet, solliciteert iedereen en gaan de besten als eerste. De minderen vinden geen baan, dus blijven. Je ziet bij de Belastingdienst dat er dan een toeslagenschandaal kan ontstaan. Zoiets was dertig jaar geleden ondenkbaar. Dat komt typisch door kwalitatieve verdunning van het ambtenarenapparaat. De overheid zal moeten concurreren om de schaarse krachten. Betere lonen dus, maar je moet dat geld ergens vandaan halen – en dat kan niet zonder productiviteitsgroei.

‘Ja, en het spiegelbeeld is de arbeidsinzet: het aantal arbeidsuren steeg op langere termijn in de Verenigde Staten en in Nederland vrij fors, terwijl de arbeidsuren in Duitsland juist daalden. De Duitsers produceerden dus meer in minder uren, terwijl Nederlanders en Amerikanen juist veel arbeidsuren nodig hadden om groei te bewerkstelligen.

‘Voor een vlottere productiviteitsgroei heb je een snellere invoering van arbeidsbesparende procestechnologie nodig. Dit laatste vereist leerprocessen bij het personeel. Daar heb je dus vaste contracten en goed beschermde insider-banen voor nodig en meer loonkostendruk.’