Gekozen burgemeester gaat er komen

De wonderen zijn de wereld nog niet uit. Nu Sybrand Buma van het CDA zijn coming out inzake politiek-bestuurlijke vernieuwing heeft gepresenteerd, ziet het palet er ineens heel anders uit. Wat betreft de grondwetsherziening om de Kroonbenoeming uit de Grondwet te halen, is het nu appeltje-eitje. Minister Ronald Plasterk, die een succesje wel kan gebruiken, zal er blij mee zijn. 

Normaliter zal de tweede lezing van de grondwetsherziening in 2017 gehouden kunnen worden en dan zou al bij de raadsverkiezing van 2018 een nieuw stelsel in kunnen gaan. Komt het kabinet eerder ten val, dan is er nog meer ruimte om een en ander in elkaar te steken. Of dat allemaal haalbaar is, wordt niet zozeer door de grondwetsdiscussie bepaald, maar vooral door de consequenties die het heeft voor het lokale bestuur in al zijn geledingen.

Door de Staatscommissie Dualisering zijn in 2000 zes modellen gepresenteerd, waarin de consequentie van de burgemeestersverkiezingen staan uitgewerkt. Uit die modellen blijkt dat de gevolgen van een rechtstreeks gekozen burgemeester zeer vergaand zijn en het gehele stelsel van lokaal bestuur op hun kop zetten. Het rechtstreeks kiezen heeft alleen zin als die gekozen burgemeester een eigen programma heeft en dat ook kan uitvoeren. Dat betekent dat de burgemeester invloed moet hebben op het aantrekken van wethouders. Wat scherper gezegd: in dat geval worden de wethouders de ‘hulp-sinterklazen’ van de burgemeester.

In Nederland wethoudersland is dat een ingrijpende mutatie. In dat geval zijn er de raadsverkiezing en de burgemeestersverkiezing. Gemeenteraad en burgemeester moeten het vervolgens eens worden over de koers van het beleid. Er moeten voorzieningen komen om eventuele conflicten tussen beide op te lossen. Er is ook een systeem denkbaar waarbij de burgemeester bijvoorbeeld voor een periode van zes jaar rechtstreeks wordt gekozen, terwijl raad en wethouders voor vier jaar opereren op basis van de raadsverkiezing. In een dergelijk geval komt de burgemeester in een politiek isolement terecht en heeft de burgemeestersverkiezing weinig waarde.

Nog weer een ander model is de verkiezing van de burgemeester door de gemeenteraad. Dat stelsel heeft tot gevolg dat het burgemeesterschap zoals we dat nu kennen in feite wordt afgeschaft. De neutrale positie die de burgemeester nu overwegend heeft, wordt daardoor immers beëindigd. Deze burgemeester kan geen voorzitter van de gemeenteraad meer zijn. Dat geldt overigens ook voor de rechtstreeks gekozen burgemeester. Bij een verkiezing van de burgemeester door de gemeenteraad zal ook een gevolg zijn dat burgemeesters zelden nog van buiten de gemeente komen. Immers, het zal de lijsttrekker van de grootste politieke partij zijn die veelal als winnaar uit deze raadsverkiezing te voorschijn komt.

Dat betekent dat het burgemeesterschap wordt omgezet in een eerste wethouderschap. Kandidaten van buiten zullen in dat proces niet veel kans maken. In elk geval is het dan gedaan met de burgemeester die van de ene naar de andere gemeente overgaat.

Bij een raadsverkiezing is er nog weer de variant om de burgemeester voor zes jaar aan te wijzen en raad en wethouders voor vier jaar. Dat stelsel heeft de minste consequenties, want ook nu al zijn het de raden die beslissen over de benoeming voor een periode van zes jaar. Alles blijft dan bij het oude en met bestuurlijke vernieuwing, waar nu ook het CDA wel pap van lust, heeft dit niets te maken.

Deze verschillende varianten maken wel duidelijk dat het debat over de gekozen burgemeester vooral een debat moet zijn over het meest wenselijke stelsel van lokale democratie. De gekozen burgemeester kon in het verleden niet worden gerealiseerd omdat men deze stelselkeuze stelselmatig heeft verwaarloosd. Aangenomen mag worden dat men nu over deze valkuil heen weet te stappen en dat spoedig een discussie op gang komt over de meest wenselijke vormen en normen.