‘We moeten veel slimmer handhaven’

Criminaliteit dreigt epidemie te worden

Onlangs luidde u de noodklok in het Parool. De hoeveelheid zwart geld in Amsterdam en bijkomende ondermijning hebben een kritiek punt bereikt. Wat is dat kritieke punt?
‘Hoewel ik geen ondermijningsonderzoeker ben zegt een aantal signalen mij dat echt misgaat. Het kritieke punt is dat er zo veel verschillende bronnen zijn van criminele activiteiten waar je geld mee kunt verdienen dat het pad van de criminaliteit een logischer, aantrekkelijker en gemakkelijker pad is dan gewoon werken en leren.’

De gemeente geeft schulden beleid meer prioriteit. Dat is onvoldoende?
‘Dat een oudere vrouw een wietplantage op haar zolder neemt, kun je met betere schuldhulpverlening voorkomen. Maar voor jongeren met middelmatige intelligentie is de vraag reëel: ga ik leren en de rest van mijn leven een middelmatig baantje doen of ga ik het criminele circuit in en ben ik het mannetje? Voor een paar honderd euro een pakketje bezorgen is gemakkelijker dan voor drie euro per uur vakken vullen. Daaromheen zie je de ‘geldezels’. Het echte tuig toont zich niet, maar heeft een oneindige voorraad pionnen: de sociaal- zwakkeren. En die lopen dan tegen de lamp, áls ze er al tegenaan lopen.’

Dat gebeurde vroeger toch ook? ‘Ik heb geen empirisch bewijs, maar er is een soort kantelpunt. Elke samenleving kent criminaliteit, maar als het een bepaalde niveau bereikt ten opzichte van de witte economie, kun je het niet meer beheersen en wordt het een epidemie. Op dat punt zitten we.’

Hebben mensen wel door hoe ontwrichtend dit voor de maatschappij is?
‘Ze hebben het niet door en pikken graag een graantje mee. Kijk naar de Snuifas. Het schijnt Zuidas te heten, maar ik noem het Snuifas. Daar werken advocaten die het heel normaal vinden om een paar grammetjes coke met een pizzakoerier te laten komen. Die pizzakoerier vindt dat geen probleem, want het levert drie keer zoveel op als pizza bezorgen. Bij dit businessmodel zijn tientallen mensen en honderden koeriers betrokken. Op een festival vinden we het volstrekt normaal om een pilletje te slikken, maar per pilletje van 4 euro komt 3,75 euro bij een crimineel terecht. Ik vind dat helemaal niet normaal.’

Hoe ziet u dat geld uit de onderwereld opduiken in de bovenwereld?
‘In vastgoedtransacties gingen de laatste jaren astronomische bedragen om. Je ziet het in winkels. Laatst stond ik in de rij bij een gerenommeerde modewinkel achter iemand die 3.000 euro moest afrekenen. Hij haalt een bundel vijftigjes uit zijn supermarkttasje, 10.000 euro, en begint flappen te tellen tot hij 3.000 heeft en zegt: ik wil wel een btw-terugvorderingsbon want ik ga naar het buitenland. De bediende geeft hem die gewoon. Denk je dat er een melding oneigenlijke transactie wordt gedaan? Die man heeft illegaal geld en krijgt 20 procent terug van de staat. In casino’s kan nog van alles gebeuren aan witwassen. Er schijnen taxi’s rond te rijden die geen klanten aannemen, maar het rondrijden gebruiken om zwart geld wit te wassen. Er staan bepaalde geldautomaten in de stad waar je 10.000 euro per keer kunt pinnen in plaats van de gebruikelijke 1000. Ze pinnen dat geld om het daarna af te voeren naar het buitenland. Dat kan allemaal maar. Dat doen banken, casino’s – iedereen pikt een graantje mee. De chique middenstand leeft op dit soort geld.’

U schat dat duizend rijke echtparen in Amsterdam grootschalige fraude plegen.
‘Ja, zij hebben dat geld gedeeltelijk oneerlijk verdiend en kopen een tweede woning, waar ze de vrouw inschrijven. Die kan dan als ‘alleenstaande’ kinderopvangtoeslag opvragen, omdat ze ‘maar’ 40.000 verdient. Feitelijk wonen ze samen, maar omdat haar man 120.000 verdient, komen ze met 160.000 nergens voor in aanmerking. Door haar op dat tweede pand in te schrijven krijg je daarop hypotheekrente terug, ook onterecht, terwijl je er niet feitelijk woont. Zij wonen samen en zetten een expat in dat tweede pand, waarvoor ze 1.500 tot 2.500 per maand zwart binnenpoken. Ze krijgen ook allebei een parkeervergunning. We hebben berekend dat elk van deze echtparen jaarlijks netto 40.000 euro zwart binnenharkt, bovenop hun 160.000 euro. Mijn maag draait om als ik daarover nadenk. Dit is één spoortje en bij elkaar 40 miljoen euro. En het heeft geen prioriteit.’

Scanauto’s konden zien welke auto gestolen was, maar die functie werd uitgeschakeld. Het duurde drie jaar die weer in te schakelen. Waarom?
‘Het is onbestaanbaar dat die werd uitgezet. Als openbaar bestuur hoor je daar iets mee te doen. De verklaring was: geen capaciteit. Maar het gaat niet om capaciteit. Wij vonden een oplossing waarbij je zonder enige vorm van politiecapaciteit toch kunt handhaven. Nu wordt wel volledig digitaal gecontroleerd of een auto gestolen is. Het Landelijk Instituut Voertuigcriminaliteit heeft een paar uur om te bepalen of het een ‘hete’ auto is, onderdeel van politieonderzoek, want dan mag niemand iets doen. Zo nee, dan gaat het bericht naar handhaving. Die stuurt een takelwagen en verwittigt de verzekeraar. De verzekeraar betaalt sleep- en stallingkosten van de gestolen auto en krijgt een deel van de uitgekeerde waarde terug. Hier zit geen politieagent tussen. Mijn punt is: ontwerp handhaving intelligent, want dan kun je processen ontwerpen, waarbij capaciteit op straat niet nodig is om het probleem op te lossen. Die kun je inzetten voor moeilijke zaken. Intussen weten zij zich gesteund door parallelle processen die de pleegkans reduceren. Als je die reduceert, krijg je minder criminaliteit.’

Maar dat zijn niet dezelfde dienders.
‘Nee, je moet voor elk soort illegaal vergrijp het proces snappen zoals dat in de leefwereld wordt gepleegd door die criminelen en welke capaciteit je moet inzetten om de pleegkans te verkleinen. In dat kader ging ik naar de Belastingdienst en zei: ik hoor van meerdere partijen dat zware criminaliteit, om niet te zeggen de maffia, de beschikking heeft over enkele plekken rond het Leidseplein. Dat kun je bestrijden met handhavers, maar je kunt ook effectief en regelmatig controleren op zwart werk en het verzwijgen van btw-inkomsten. Dat is een taak van de rijksbelastingdienst. Ik vroeg of ze dat wel eens doen. Toen zeiden ze: “Wij hebben geen kogelvrije vesten.”’

Ze durven niet?
‘Misschien durven ze wel, maar ze kunnen de veiligheid van hun personeel niet garanderen, dus doen ze het niet.’

Een overheidsdienst adviseerde u te stoppen met eigen onderzoek naar een pand waar schijnbaar faillissementsfraude werd gepleegd. Uw leven liep gevaar.
‘Dat is een ander voorbeeld. Er zijn verschillende vormen van criminaliteit. Elke vorm heeft zijn eigen productieproces. Je kunt van elk proces signalen opvangen en dan datagestuurd preventieve maatregelen nemen, zodat je die criminaliteitsvorm onmogelijk maakt. Die datagestuurde methode hebben we voorgelegd aan de gemeente en verschillende rijksdiensten. Wij kwamen uit op een niet nader te noemen adres in Amsterdam waar we de nodige misstanden vermoedden. Ik zei: gaat u daar maar heen. Toen kregen we een telefoontje dat we moesten stoppen, want voor dat adres was de omschrijving Turkse maffia nog te vriendelijk.’

Duidelijk, maar dan nemen zij het onderzoek toch over?
‘Is niet gebeurd. Dit is twee jaar geleden.’

Die lui kunnen dus gewoon hun gang gaan.
‘Ja, sterker nog: we hadden nog tien of twaalf vergelijkbare adressen. Die methode is niet overgenomen, er is niets mee gedaan.’

Zonder uitleg?
‘De mededeling naar ons toe was: jullie methode is niet bewezen. Nee, we zijn er vanwege het redden van ons vege lijf niet naartoe gegaan.’

En er kwam niets voor in de plaats. Dat is toch schokkend?
‘En het stapelt zich op. In Nederland waren er twee jaar geleden 166.000 mensen onherroepelijk veroordeeld die hun straf nog niet hadden uitgezeten. Wij hebben er toen de Amsterdamse gevallen uitgehaald: 16.000. We selecteerden op vrijheidsstraf en DNA-oproepplicht. Toen bleven er 3.687 over. Veel zijn kleine vergrijpen. Daarvan bleken 1.200 recent ‘zaken’ gedaan te hebben met de overheid. Dat zijn gemiddeld twee á drie transacties, want samen hadden ze 4.200 interacties met de overheid. Je bent voortvluchtig en wordt gezocht, je gaat naar de gemeente voor een paspoort en wordt keurig geholpen! Het hoofd recherche zei toen tegen ons: ik kan beter mijn mannen op een stoel naast burgerzaken zetten, dan ze laten rechercheren. Wij zeiden: wij zijn niet in de positie om dat te ontkennen.’

Met die informatie bent u ook weer naar een overheidsinstantie gegaan?
‘Sinds afgelopen januari probeert minister Dekker een pilot te starten in Amsterdam om een onherroepelijk veroordeelde die een rijbewijs of paspoortaanvraag doet onmiddellijk aan te houden. Wil je als overheid de georganiseerde misdaad effectief bestrijden, dan moet je als netwerk van overheidsorganisaties in gezamenlijkheid optreden en jouw administratiefrechtelijke plichten vervullen. Probleem is: in een verkokerde organisatie gebeurt dat niet. De Belastingdienst hanteert een criterium dat zij minstens 30.000 euro moeten kunnen terugvorderen in een fraudeonderzoek, anders doen ze geen controles. Ze kijken niet naar schade in andere kokers en niet naar maatschappelijke schade. Hiërarchisch en verkokerd denken maakt effectief optreden van de overheid onmogelijk.’

Daar is dus een enorme slag te maken. Wie moet dat doen?
‘De politiek. Het bestuur moet snappen dat modern openbaar bestuur horizontaal openbaar bestuur is. Werk niet allemaal op afzonderlijke targets, bevoegdheden en informatiebestanden, maar herontwerp bevoegdheden, zodat je in netwerken kunt werken. En deel informatie, met respect voor privacy, maar deel wel, want dan kun je informatie laten stromen en kunnen professionals effectief werken, voor zover die professionals nog nodig zijn. Pijnlijk is dat de overheid deze denkwijze allang heeft geïntroduceerd waar zij er zelf voordeel van heeft. Er is bijvoorbeeld een koppeling van de kentekenregisters en de registratie van alle verzekeringsbedrijven van alle verzekerden. Verzekeringsbedrijven van auto’s melden maandelijks welke auto’s bij hen verzekerd zijn en dat wordt maandelijks naast het kentekenregister gehouden. Als je er niet in staat, krijg je een boete. De afdeling ‘halen’ is veel beter ontwikkeld dan de afdeling ‘betalen’. Waar de overheid kan halen is ze inventief en creatief en kan ze informatietechnologie uitstekend begrijpen. Waar ze de burger hulp moet bieden, waar ze moet ‘betalen’, is er ineens heel weinig mogelijk en is alles moeilijk, privacygevoelig en technisch lastig.’

Niet alleen de overheid is afwezig, ook de burger meldt criminaliteit niet.
‘Ja, omdat ze er vaak zelf niks mee kunnen. Meld Misdaad Anoniem. Ik zou willen dat burgers dat wat vaker zouden doen. Maar niet alleen burgers kijken beschaafd weg, ook professionals. Een medewerker schuldhulpverlening komt een zware crimineel tegen, maar doet er niets mee, omdat hij niet bij criminaliteitsbestrijding zit. Dat is weer die verkokering. En dan zeggen ze dat de vertrouwensrelatie zo belangrijk is. Maar als een crimineel jou belazert, bestaat die relatie toch alleen, opdat hij jou kan belazeren? Het is een gelegenheidsargument om niet onder ogen te hoeven zien dat er iets anders aan de hand is en de overheid in dat geval niet zoveel kan betekenen.’