Huurling op leeftijd

Hoe ouder hoe beter, lijken de commissarissen van de koning te denken als ze op zoek gaan naar een waarnemend burgemeester. Niet zonder reden. ‘Als je je senioriteit goed gebruikt, dan kun je net dat beetje meer gewicht in de schaal leggen.’

In het levensjaar waarop anderen opgelucht met pensioen gaan, begon John de Prieëlle in Ouderkerk aan zijn achtste waarnemerschap. Hij hing er na bijna zes jaar de ambtsketen aan de wilgen, want Ouderkerk is op 1 januari opgegaan in de fusiegemeente Krimpenerwaard. Maar wie weet wat het provinciehuis nog voor De Prieëlle (70) in petto heeft.

Hij zal geen nee zeggen als hij weer wordt gevraagd voor een klus. ‘Als ik in reïncarnatie zou geloven, dan kwam ik terug als waarnemer. Het is afwisselend werk en het houdt mij jong. Er is niets leuker dan omgaan met mensen, met jonge mensen vooral. Ik ben zelf op jeugdige leeftijd begonnen als burgemeester en ik wil dat jonge ambtenaren hun kansen pakken.’ Geen burgemeester heeft zo veel ambtsketens gedragen als De Prieëlle (CDA).

Vanaf zijn 29-ste burgemeester geweest in Hedel, Maurik, Pijnacker, Heerjansdam, Midden-Delfland, Maasland, Schipluiden, Goedereede, Binnenmaas en Ouderkerk. Hij werd in 2009 in die laatste gemeente waarnemend burgemeester na het overlijden van burgemeester Van de Wouw. Het moest een waarnemer worden, vond toenmalig commissaris van de koningin Franssen, ‘gelet de discussie over de bestuurlijke toekomst van de gemeenten in de Krimpenerwaard’. Kon hij de herindeling in betere banen leiden dan een kroonbenoemde burgemeester?

De Prieëlle: ‘Je weet als ervaren bestuurder beter hoe de zaken lopen. Je hebt ook meer mogelijkheden om het spel, als dat echt nodig is, harder te spelen dan een kroonburgemeester. Deze zit er in principe zes jaar en heeft toch een sterkere band met de gemeente. Maar het is niet zo dat ik in Ouderkerk ben neergezet om de fusie erdoor te drukken. Ik ben hier gekomen om de discussie over Krimpenerwaard in goede banen te leiden en zoveel mogelijk te ontdoen van sentiment.’

Tussenpaus
Waarnemend burgemeesters (vorig jaar waren het er maar liefst 79, zie ook grafiek) zijn er in soorten en maten: de waarnemer als tussenpaus bij ziekte, als de vorige burgemeester is vertrokken en de nieuwe op zich laat wachten of als de toekomst van een gemeente onder de loep moet worden genomen, de waarnemer die voor stabiliteit zorgt na een gemeentelijke herindeling of die de herindeling begeleidt, en de waarnemer die de samenwerking binnen het college of met en binnen de raad verbetert.

Vooral voor de laatste categorie klussen grijpt de commissaris naar een gelouterd bestuurder. Iemand die voor het afbetalen van zijn veel te dure hypotheek niet afhankelijk is van de goedertierenheid van de raad en die hoofden tegen elkaar kan slaan (de 67-jarige Dick de Cloe in Maasdriel) of de slechte sfeer kan verbeteren (de 68-jarige Bas Eenhoorn in Alphen aan den Rijn en Vlaardingen).

Daarover zegt de nationaal commissaris digitale overheid en oud-waarnemer Eenhoorn: ‘Trouble shooten in een gemeente met moeilijke verhoudingen en geharrewar doe je niet in het begin van je carrière. Daarvoor moet je veel ervaring hebben en de klappen van de zweep kennen. Je bent niet voor één gat te vangen. Als je je senioriteit goed gebruikt, dan kun je net dat beetje meer gewicht in de schaal leggen.’

VVD’er Eenhoorn begon zijn burgemeesterscarrière in 1976 als kroonbenoemd burgemeester op Schiermonnikoog en eindigde in augustus van het afgelopen jaar als waarnemer in Vlaardingen. ‘En wie weet wat er op mijn weg komt als ik in 2018 afzwaai als digicommissaris.’ Tegen die tijd is Eenhoorn 72, maar ook voor hem geen gelanterfanter aan de costa’s. ‘Eens waarnemer, altijd waarnemer.’ Waarom? ‘Ik kan wel een verhaal ophangen over de publieke zaak, maar ik moet eerlijk zeggen dat het gewoon ontzettend lollig werk is. Je zorgt ervoor dat de raad op orde komt, dat men weer normaal met elkaar omgaat en dat het marcheert tussen raad en college.’

Fanfare
Het waarnemerschap heeft ook een bezwaarlijke kant, zegt Eenhoorn. ‘De band met je gemeente is niet zo sterk. Je woont er ook niet. Men ziet je een beetje als een huurling. Je bent een paar jaar bezig met betere bestuurlijke verhoudingen en goede besluitvorming, maar inwoners van de gemeente zien dat niet. Die zien je graag bij een zestigjarig huwelijk en het jubileum van de fanfare.’

Commissaris van de koning in Groningen Max van den Berg (PvdA) draagt geen verlanglijstje met een ‘waarnemer top 10’ op zak. ‘Ik kijk iedere keer wat actueel is. Ik let wel op een paar dingen: iemand moet qua karakter passen bij de gemeente, hij moet affiniteit hebben met de provincie en hij moet zich op het waarnemerschap willen storten. Je doet het er niet bij’, aldus Van den Berg, die de afgelopen 7,5 jaar als commissaris in Groningen vijftien waarnemers heeft benoemd. ‘Iedere waarnemersklus is anders’, zegt hij, ‘maar de essentie is: waar help je de gemeente het beste mee.’

Na het vertrek van Peter Rehwinkel als burgemeester van Groningen kon een wethouder het waarnemerschap er niet bij doen, aldus Van den Berg. ‘Er was binnen de gemeenteraad en in het bestuur het nodige gepasseerd onder Rehwinkel. Dan heeft iedereen behoefte aan rust en aan iemand die de vorming van een nieuw college na de raadsverkiezingen in goede banen kan leiden. Oud-burgemeester van Tilburg Ruud Vreeman was zo iemand. Hij heeft statuur, levenservaring en meerdere rollen vervuld. Hij kan loslaten als burgemeester en daardoor wat gemakkelijker boven de partijen staan en zal niet over alles principieel doen.’ Maar het was geen kwestie van take it or leave it.

Van den Berg: ‘Ik praat niet alleen met de kandidaat en met de fractievoorzitters in de raad, een kandidaat praat ook met de fractievoorzitters. Het heeft geen enkele zin om een gemeente op te zadelen met een kandidaat in wie ze niets ziet, en omgekeerd. Dat is trouwens nog nooit voorgekomen.’

Afbreken
Vreeman (67) werd waarnemer in Groningen om rust in de tent te brengen, en zwaaide twee weken geleden af. Van den Berg herbenoemde eind november Peter de Jonge (60) tot waarnemend burgemeester van Hoogezand-Sappemeer om toe te zien op het ‘afbreken van de tent’. De Jonge is sinds januari 2013 waarnemer en blijft dat zeker tot 2018, als de gemeentelijke herindeling van Oost-Groningen is beklonken. Is waarnemer De Jonge daarmee een zetbaas van de commissaris?

Van den Berg: ‘Dat zou de verkeerde insteek zijn. Ik kijk niet naar de politieke partij en ook niet naar de opvattingen van een kandidaat-waarnemer. Het gaat mij erom dat iemand ergens op zijn plaats is. Ik zal iemand er nooit op aanspreken dat hij in wezen waarnemer is en dat hij de rol moet vervullen die het provinciebestuur wenselijk acht. Iets anders wat ik wél tegen een waarnemer zeg: “Als de gemeenteraad iets niet wil, help ze dan inzien dat de kaarten anders geschud kunnen worden en dat ze toch moeten blijven meepraten.”

Trend: waarnemers volgen elkaar op
In één op de vijf gemeenten stond in 2014 een waarnemer aan het roer. Volgens het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB) hadden van de 403 gemeenten 79 voor kortere of langere tijd een waarnemend burgemeester. In 2013 waren er ook 79 waarnemers, maar in meer gemeenten (408). De waarnemer, gemiddeld elf jaar ouder dan een kroonbenoemd burgemeester, wordt aangewezen en benoemd door de commissaris van de koning; een door de kroon benoemde burgemeester wordt geselecteerd door de commissaris, maar aanbevolen door de gemeenteraad en benoemd door de koning. Trend in 2014 was de waarnemer die de waarnemer opvolgt (Teylingen, Oost Gelre, Roermond, Maasdriel, Hellevoetsluis, Alphen aan den Rijn, Vlaardingen, Meerssen, Hardinxveld- Giessendam).

Aantal waarnemers blijft stabiel