Waarnemend burgemeester kan vrijer opereren

Waar een kroonbenoemde burgemeester nog wel eens op zijn tellen moet passen, omdat hij politiek kwetsbaar kan zijn, is de waarnemend burgemeester meer een ‘passant’. Hij kan zich daardoor over het algemeen meer veroorloven. ‘Ze houden ervan om zelfstandig te opereren.’

Oudere garde

‘Het is toch overwegend de oudere garde’, stellen burgemeester-experts Sabine van Zuydam en Niels Karsten vast, gevraagd naar het ‘type’ van de waarnemend burgemeester. In 2020 was 10 procent van de burgemeesters ‘waarnemend’. Momenteel zijn 22 van de 34 ­waarnemers geboren tussen 1950 en 1959. ‘Het zijn mensen die hun sporen in politiek en bestuur hebben verdiend’, zegt Van Zuydam, net als Karsten adviseur en onderzoeker bij Necker, en ook schrijver van Burgemeester ben je – en je kunt het ook worden (2021).

Eigenstandig

‘Het zijn minder ‘majesteitelijke’ burgemeesters; ze hebben minder een band met de lokale samenleving en zijn meer bestuurders dan burgervaders en -moeders. Ze hebben een meer eigenstandige, onafhankelijke rol’, kenschetst de Tilburgse bestuurskundige Niels Karsten, een van de auteurs van Majesteitelijk en Magistratelijk (2014) over het burgemeestersambt, de waarnemend burgemeester. ‘Ze houden ervan zelfstandig te opereren.’ Een waarnemer kan wat ‘steviger’ opereren en heeft een meer bestuurlijke dan politieke rol, vult hij aan.

Kwaliteitsbewaking

Van Zuydam wijst op ‘kwaliteitsbewaking’ als taak. ‘Ze staan iets meer op afstand en kunnen zaken meer met de blik van de buitenstaander bekijken.’ Waarnemers zijn er in verschillende soorten en maten. De ‘opdracht’ die ze meekrijgen is immers niet altijd hetzelfde. Soms gaat het om een korte vervanging van een zieke burgemeester of een ­overbruggingsperiode tot de benoeming van een nieuwe burgemeester. Soms gaat het om het in goede banen leiden van een ambtelijke fusie of gemeentelijke ­herindeling of om optreden tegen een ­verziekte bestuurscultuur en/of ­integriteitsschendingen.

Kwetsbaarder

Maar, kan een waarnemer ook dingen doen die een kroonbenoemde burgemeester niet kan doen? En klopt het dat een waarnemer minder snel de sympathie van de raad hoeft te hebben? ‘Dat laatste geldt zeker’, aldus Karsten. ‘Kroonbenoemde burgemeesters zijn ­politiek kwetsbaarder. De gemeenteraad heeft een bepalende rol in hun (her)benoeming en kan tussentijds ontslag aanbevelen als de verhouding tussen burgemeester en raad verstoord raakt.'

Herbenoeming

'Een waarnemer wordt aangesteld op gezag van de cdk, die hem of haar veelal ook een opdracht meegeeft’, vervolgt hij. ‘Een waarnemer kan daardoor eigenstandiger ingrijpen bij een onwerkbare bestuurscultuur of integriteitskwesties. Kroonbenoemde burgemeesters zie je daarin soms voorzichtiger opereren of toch maar niet doorpakken, bijvoorbeeld omdat die herbenoeming eraan komt. Zeker als er al een moeizame relatie is met de raad. Een waarnemer heeft meer borging van de cdk, maar niet meer ­bevoegdheden dan een kroonbenoemde burgemeester.’

Integriteit

Van Zuydam heeft bij de risicoanalyses van kandidaat-wethouders geen verschil gemerkt in hoe een waarnemer of kroonbenoemde burgemeester ‘hoeder van de integriteit’ is. Karsten lijkt die rol lastiger voor een kroonbenoemde burgemeester. ‘Dat durf ik wel aan.’ Volgens Van ­Zuydam hangt het vooral af van de uitgangssituatie bij de benoeming van de waarnemer. ‘Als je er langere tijd zit, dan zit je er met een andere insteek dan bij een paar maanden. Dat doet wat met je.’

Gemakkelijker

Karsten denkt dat het voor een waarnemer gemakkelijker is om integriteit te agenderen en voor te stellen integriteitsprotocollen te actualiseren. ‘Dat is lastiger voor een kroonbenoemde burgemeester.’ Volgens Van Zuydam krijgt ook een kroonbenoemde burgemeester het in rustige tijden voor elkaar een protocol op te stellen en de integriteitshuishouding op orde te krijgen. ‘Dat is extra belangrijk omdat je daarmee kunt voorkomen dat als zich iets voordoet, die situatie aan de persoon van de burgemeester gaat kleven.’

Lees de ervaringen van oud-waarnemers Johan Remkes, Bas Eenhoorn en Dick de Cloe in Binnenlands Bestuur 21.