Integriteit ambtenaren onderbelicht

De integriteit van politici en bestuurders heeft de laatste tijd ruime belangstelling en aandacht. Vrijwel iedere week is er in het openbaar bestuur wel een ‘akkefietje’ op dit terrein. Er is geen enkel ander Europees land waar zo veel politici en bestuurders op kwesties van integriteit sneuvelen als in ons land, waardoor het erop gaat lijken dat Nederland zich ontwikkelt tot het ‘Sodom en Gomorra’ van de Europese Unie.

De sterk toegenomen focus op integriteit is op zichzelf genomen goed. Op de internationale integriteitsladders scoort Nederland traditioneel hoog en als via een extra slag hier verder winst kan worden geboekt dan moet dat worden toegejuicht.

Er zijn echter ook sterk problematische kanten en dat betreft dan vooral het niet goed functioneren van de gedragscodes die tot stand zijn gekomen. Die gedragscodes hebben zich als een olievlek over ons land verspreid en in veel gevallen de toepasselijke wettelijke voorschriften verdrongen. Zelden sneuvelt een functionaris op overtreding van wettelijke regels. In vrijwel alle gevallen zijn normen uit de gedragscode in het geding. En dat is ook wel begrijpelijk.

De richtlijnen uit de codes zijn vaag en open. Ze hebben geen juridische binding. Het zijn sociaal- politieke afspraken waar je alle kanten mee op kunt en in het politieke bedrijf worden de gedragscodes dan ook vooral als politiek strijdmiddel en verantwoordingsinstrument gebruikt. Indien vage criteria, zoals de schijn van belangenverstrengeling, worden gehanteerd dan is het hek snel van de dam. In andere landen speelt dit debat ook wel, maar juist soms in tegengestelde richting.

Zo is in Duitsland de overwegende gedachte om gedragscodes voor rechters te verbieden. Integriteitsnormen zouden helder moeten zijn en om die reden alleen maar in de wet een plaats moeten krijgen. Vage gedragscodes zijn schadelijk voor de rechterlijke posities omdat verweer daartegen nauwelijks mogelijk is en in de gevoelige sfeer van het rechterlijke bedrijf veroorzaakt dat een hele reeks onnodige problemen. Voor de politieke sfeer kan een vergelijkbare conclusie worden getrokken.

Ondertussen is het voor Nederland opmerkelijk dat de integriteit van ambtenaren ondergesneeuwd is geraakt. Terwijl juist in die sfeer deze thematiek veel aandacht zou moeten krijgen. Politici en bestuurders hebben natuurlijke bindingen met hun achterban waardoor een vorm van belangenbehartiging en het ‘voor wat hoort wat’ eigen zijn aan het politieke bedrijf. Voor de ambtenaren moet de lat hoger worden gelegd, want vormen van belangenbehartiging zijn daar uit den boze. Maar hoe doe je dat? De contacten van ambtenaren met de ‘markt’ zijn veelvuldiger dan ooit tevoren. De relatie tussen de ambtenaar enerzijds en de politicus en bestuurder anderzijds is gevoelig en kwetsbaar.

Hoe ver gaat ambtelijke loyaliteit? Waar moet een grens worden getrokken? In veel gevallen staan integriteitskwesties rond politici en bestuurders in een direct verband met ambtelijk handelen. Hoe kan worden voorkomen dat ambtenaren in deze kwesties worden meegezogen? Hoe kan het dat ambtenaren soms nauwelijks op het integriteitsvraagstuk zijn ingespeeld? Hier is nog een wereld te winnen en het zou goed zijn om – meer dan tot nu toe – het integriteitsvraagstuk van deze bredere kant te bezien en aan te pakken.