Verkiezing Eerste Kamer moet anders

Deze stellingname zou als een scherp partijpolitiek standpunt kunnen worden gekwalificeerd. Nu het kabinet- Rutte III waarschijnlijk de meerderheid in de Eerste Kamer verliest, lijkt het logisch dat men in kringen van VVD en JOVD baalt van de nogal scherpe politieke positie van de Eerste Kamer. Een wat rustiger en meer bedaagde rol van de senaat is ten slotte veel minder bedreigend voor een zittend kabinet. Toch is er reden om deze discussie uit de partijpolitieke sfeer te halen en onder ogen te zien of een wijziging van de verkiezing van de Eerste Kamer in de rede ligt.

De Staatscommissie-Remkes werd vooral ingesteld om dit onderwerp grondig te behandelen. Jammer genoeg zijn de voorstellen van de staatscommissie op dit onderdeel zeer teleurstellend en ontoereikend. Hamvraag is waarom de Eerste Kamer eigenlijk in één keer voor vier jaar wordt gekozen. Is dit een bewuste keuze geweest? Heeft men zich daarbij voldoende gerealiseerd wat de consequenties daarvan waren? Is deze keuze ooit geëvalueerd?

Het antwoord op deze vragen is nogal ontluisterend. In het kader van de grondwetsherziening 1983 was er debat over een directe verkiezing van de senaat en het weghalen van Provinciale Staten uit het verkiezingssysteem. De gemoederen liepen hoog op. Tegenstanders van directe verkiezing vreesden een doublure met de Tweede Kamer. Voorstanders vonden de indirecte verkiezing door Provinciale Staten niet erg democratisch. Uiteindelijk werd die directe verkiezing van de Eerste Kamer niet geaccepteerd.

Als een soort genoegdoening bleef een tweede onderdeel van de voorstellen overeind. En dat betrof de afschaffing van zesjarige zittingsduur, waarbij eens in drie jaar de helft van de senatoren door Provinciale Staten werd vervangen. Vanwege het hectische debat rond de directe verkiezing werd aan dit onderdeel in het parlement nauwelijks aandacht geschonken en dus sluipenderwijs en op een heel slordige manier tot nieuwe regeling verheven. Daarbij heeft men zich niet gerealiseerd dat ook deze nieuwigheid tot een vergaande politisering van de senaat zou kunnen leiden.

De feiten hebben aangetoond dat dit het geval is. Voor alle kabinetten sinds 1983 werd de verkiezing van de Eerste Kamer een electorale vuurproef. Vaak spande het erom of het zittende kabinet deze vuurproef zou doorstaan. Soms lukte dat ternauwernood. Het kabinet-Lubbers II kwam met de hakken over de sloot in 1987: 38 zetels. Het kabinet-Rutte I – met gedoogsteun van de PVV – viel in 2011 in de sloot: een minderheid van 37 zetels. Ook nu staat de meerderheid van het kabinet-Rutte III in de senaat op het spel, waarbij de Statenverkiezing vrijwel geheel in dat teken staat en ook het stemgedrag van de kiezers bepaalt.

Onder de vroegere verhoudingen leverde de zittingsperiode van zes jaar met de halve vervanging eens in de drie jaar een vertraging op in de actualisering van de politieke krachtsverhoudingen. In ieder geval zodanig dat nooit een anders samengestelde Eerste Kamer het zittende kabinet of de Tweede Kamer structureel voor de voeten kon lopen. Deze vertraagde samenstelling en het resultaat daarvan sloten bovendien naadloos aan bij de beperkte taak en functie van de Eerste Kamer.

Algemeen was geaccepteerd dat de Eerste Kamer het primaat moest laten aan de Tweede Kamer en ook dat het politieke stelsel beslist niet gebaat zou zijn met een structurele spanningsverhouding tussen Eerste en Tweede Kamer. Het probleem is dus glashelder en de oplossing ligt voor het grijpen. Terugkeer naar de gehalveerde vervanging eens in de drie jaar en de zesjarige zittingsperiode is dus het parool.

Wordt dit afgewezen dan gaat de Eerste Kamer haar ondergang tegemoet, want het voortzetten van de politiseringstrend zal een steeds grotere belasting worden van het Nederlandse tweekamerstelsel. Het zou kunnen zijn dat deze ‘Verelendung’ nodig is om de ogen te openen voor het echte probleem.