‘Veel blijft onder de radar’

Ondermijning lokaal bestuur lastig aan te tonen

Raadslid.nu – in 2004 opgericht als belangenbehartiger voor raadsleden, –, kwam onlangs met een persbericht. Eerste zin: ‘Met de gemeenteraadsverkiezingen in aantocht moet er meer aandacht komen voor de groeiende ondermijning van het openbaar bestuur en de infiltratie van criminelen in de gemeenteraad.’ Raadslid.nu-voorzitter Mark den Boer, die een en ander samen met burgemeester Elly Blanksma (CDA) van Helmond bepleit, legt desgevraagd uit infiltratie als onderdeel van ondermijning te zien. ‘Ondermijning is het paraplubegrip; bedreiging en intimidatie vallen er ook onder.’

Hoe weet Raadslid.nu dat de ondermijning van het bestuur groeiende is? Den Boer: ‘Dat is inderdaad lastig. Er zijn weinig concrete voorbeelden bekend. Veel blijft onder de radar; we weten lang niet alles. Maar kijk eens naar wat diverse burgemeesters en commissarissen van de koning de laatste tijd aangeven: dat er echt iets aan de hand is. En dat zijn juist de mensen met de meeste informatie, ook geheime informatie. Als zij zulke signalen afgeven, moeten we dat serieus nemen.’

Den Boer is raadslid voor het CDA in de gemeente Molenwaard. Hij ziet de georganiseerde criminaliteit rond drugs als belangrijkste oorzaak van de (vermeende) ondermijning. ‘En dan denkt iedereen aan Brabant en Limburg, maar het kan overal in Nederland gebeuren. Ook hier in Molenwaard wordt geregeld een wietkwekerij aangetroffen en onlangs heeft de burgemeester een pand voor drie maanden gesloten vanwege drugshandel.’

Foute bedoelingen
De zaken in Molenwaard zijn, mits door de rechter bewezen verklaard, als crimineel te kenschetsen, en dat er georganiseerde misdaad achter schuilgaat, is alleszins denkbaar. Maar: van onheuse beïnvloeding van politici – of nog zwaardere drukmiddelen in hun richting – hoeft geen sprake te zijn geweest. En daar is ook geen sprake van geweest, weet Den Boer. In zijn 9-jarig lidmaatschap is nooit druk van dien aard op hem uitgeoefend, en ook collega- raadsleden heeft hij er nooit over gehoord. Hij begrijpt het punt. Afgezien van de paar voorbeelden die steeds het nieuws halen, en even los van de bedreigingen rond de azc’s twee jaar geleden (mits die de besluitvorming hebben beïnvlo’ed): waar hebben we het over? ‘Eens. Het is meer iets wat dreigt te gebeuren dan dat het al aan de orde is. De georganiseerde criminaliteit rond drugs heeft een vlucht genomen, dat is zeker wel een feit, en wij bedoelen nu vooral te zeggen: de kans dat je ermee te maken krijgt als raadslid of als lid van de vertrouwenscommissie voor de kieslijst, is groter geworden. Onze boodschap is: wees alert, de werkelijkheid is veranderd. Beter voorkomen dan genezen.’

Den Boer heeft nog een tweede verklaring voor een vergrote kans op ondermijning: ‘Politieke partijen hebben veel minder leden dan voorheen, totaal maar een kleine 300.000; voor kandidaten vissen ze met andere woorden uit een kleiner geworden vijver. Dat maakt politieke partijen kwetsbaar, want gegeven het gebrek aan belangstelling maakt iemand met foute bedoelingen kans om door te dringen.’

Maar, naast traditionele partijen als CDA, PvdA, VVD zijn er volgens het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen ook partijen die er recentelijk leden bijkregen, onder meer GroenLinks, D66 en SGP. ‘Die hebben nu inderdaad minder last van neergang. Maar ook van lokale partijen wordt gezegd dat ze groeien; een vertekend beeld. Want lokale partijen die het niet redden, vallen niet op, terwijl een landelijke partij die ergens nul zetels haalt nieuws is.’

Minder scrupules
Hoe de vergrote kans op ondermijning te verkleinen? Den Boer noemt bewustwording als eerste. ‘Dat is het belangrijkst. Vertellen dat ondermijning altijd en overal kan gebeuren. Ik denk dat het aan de burgemeester is om hierover met de raad in gesprek te gaan. Dat kan in de openbaarheid of niet, met de hele raad of met raadsleden individueel, zoals de burgemeester van Helmond doet (zij laat ieder raadslid een ‘Herenakkoord’ inzake integriteit tekenen en kwam onlangs in aanvaring met de raad door uitspraken inzake integriteit, HO). De vorm is minder van belang, van belang is dat het gebeurt.’

Daarnaast roept Den Boer ook de politieke partijen op om met hun mensen die aan kieslijsten werken het gesprek aan te gaan, nu de raadsverkiezingen in aantocht zijn en kandidaat-raadsleden moeten worden geworven. Hij beveelt de BZK’s handreiking over integriteitstoetsing aan (zie kader). Zou het zo gaan lukken: rotte appels buiten de deur houden? Den Boer: ‘Helemaal voorkomen doe je dat nooit. Maar door aan de voorkant beter op te letten, zul je mensen met de verkeerde bedoelingen afschrikken of eruit filteren.’

Ook jurist Marc Schoonhoven van Capra Advocaten meent dat ondermijning eerder iets is wat dreigt te gebeuren, dan dat het al gebeurt, gegeven het geringe aantal tot nog toe bekende voorvallen. ‘Wij spreken veel raadsleden’, zegt hij refererend aan onder meer de workshops integriteit van Capra voor raadsleden: ‘Nooit iets over gehoord.’ Wel gelooft de Capra-jurist dat hoe harder de criminaliteit is, hoe minder scrupules er zijn om het bestuur een lesje te leren. ‘Dat is een persoonlijke inschatting; ik heb er geen cijfers over. Een andere indruk van me is dat ons openbaar bestuur, inclusief het lokale, nog altijd zeer integer is, zeer bevlogen ook.’ Malafide beïnvloeding moet daarom haast wel ‘iets incidenteels’ zijn, redeneert Schoonhoven. ‘En verder zal er best eens een rotte appel tussen zitten, want dat heb je overal.’

Samengevat: geen probleem, wel risico. En gegeven dat risico is aandacht voor ondermijning wat Schoonhoven betreft op zijn plaats. ‘Ben je als raadslid vooral bewust dat je iemand met invloed bent, en daarmee interessant voor criminelen.’

Chantabel
Schoonhoven komt met casuïstiek, ook over dagelijks bestuurders en ambtenaren. Heb je een belastingschuld van een ton? Dan kun je maar beter niet in de raad gaan, want schuld maakt je chantabel. Je kunt prima wethouder én voorzitter van een hardloopwedstrijd zijn, maar denk vooral even na als zich een projectontwikkelaar meldt die de wedstrijd voor een ton sponseren. Want de kans bestaat dat de man een paar weken later op stoep staat om, refererende aan de gift, nog eens van gedachten te wisselen over dat nieuwe bestemmingsplan.

Raadslid zijn is niet makkelijker geworden, meent Schoonhoven. Sociale media verlokken je om jezelf te manifesteren, en wel ogenblikkelijk, ‘maar na een nachtje slapen is de conclusie nogal eens: dat had ik beter anders kunnen verwoorden’. Ook de nieuwe manier van werken – geen vaste werkplek, vaker thuis – kan verleidend werken. ‘Die manier van werken heeft onmiskenbaar voordelen. Maar buiten het zicht van de baas werken maakt je ook vatbaarder voor mensen met verkeerde bedoelingen. Over zulke risico’s zou je het gesprek moeten aangaan met elkaar.’

Kaart 13
De dit voorjaar verschenen ‘Handreiking integriteitstoetsing kandidaten voor decentrale politieke partijen’ bevat twintig ‘dilemmakaarten’, bedoeld om (kandidaat-) volksvertegenwoordigers en (kandidaat-) bestuurders ‘inzicht te geven in wat integer handelen in de dagelijkse praktijk kan betekenen; voor welke afweging de functionaris kan komen te staan.’ Elke kaart beschrijft een casus, met erbij steeds de ‘overwegingen bij de mogelijke oplossing van het dilemma’.

Kaart 13 bevat de volgende casus: Uw ambtelijke organisatie bereidt een onderhandse aanbesteding voor, voor de aankoop van kantoorstoelen. Het bedrijf waar uw moeder al jaren bij de receptie werkt staat niet op de shortlist. De betrokken ambtenaar vraagt aan u of u nog suggesties heeft voor de uit te nodigen partijen. Geeft u de ambtenaar de suggestie om dit bedrijf op de shortlist te zetten?

De overwegingen: U kunt dit wel doen, uw moeder heeft immers geen beleidsbepalende functie binnen het bedrijf. Dit zou anders zijn als uw moeder deel zou uitmaken van het bestuur of een financieel belang heeft in het bedrijf. We leggen kaart 13 – zonder overwegingen erbij – voor aan Raadslid. nu-voorzitter Mark den Boer. Die zegt: ‘Ik zou het bedrijf noemen en het daarbij laten.’ Loop je daarmee niet de kans op enig moment althans de schijn (van belangenverstrengeling) tegen te krijgen? ‘Is iets voor te zeggen. Kijk: het is zelden zwart-wit, het zijn niet voor niets dilemma’s. Mag iemand die dik in het verenigingsleven zit geen raadslid worden? Sommigen stellen dat. Maar ja: hoe kom je dan nog aan raadsleden?’ Normen en waarden inzake integriteit zijn ook afhankelijk van cultuur, ziet Den Boer: ‘In Limburg vraagt men zich nog altijd af wat Van Rey (opgestapte, veroordeelde VVD-wethouder, HO) nu eigenlijk fout deed, boven de rivieren is zijn gedrag duidelijk not done. Ik denk altijd maar zo: welke keuze je ook maakt, belangrijk is dat je er goed over hebt nagedacht.’

Bange mensen
Marc Schoonhoven van Capra Advocaten zegt ‘niet doen’ in reactie op dilemmakaart 13. Na de ‘overwegingen’ te hebben gehoord, zegt hij: ‘Kan ook. Voorstelbaar is dat je het zegt, maar dan zou ik het in alle openheid doen, zowel richting die ambtenaar als wanneer de selectie komt voor te liggen in het college. Zeggen dus dat je moeder er werkt.’ Maar, dan kun je de schijn tegen krijgen… Schoonhoven: ‘Een burgemeester zei me eens: besturen is niet voor bange mensen. Als jij goed nadenkt en dus een weloverwogen besluit neemt, kun je gewoon voor je afweging gaan staan, wat de buitenwereld er ook van denkt.’

De handreiking gaat overigens vooral in op het spanningsveld algemeen versus individueel belang (onthoud je van discussies en besluitvorming als je een persoonlijk belang hebt). Criminele ondermijning komt hoogstens impliciet aan bod. Tegelijkertijd zijn uit de brochure best tips te destilleren die criminele kandidaten zouden kunnen ontmoedigen en/of ontmaskeren. Bijvoorbeeld: werk met vuistregels integriteit, doe openbaar bronnenonderzoek, vraag of de kandidaat in het verleden betrokken is geweest in conflicten over integriteit.