Tweedekans bestuurders

Onderzoeker Christiaan Kooman rakelt 34 integriteitskwesties op

De integriteitskwesties die u onderzocht variëren van overspel tot witwassen. Hoe kwam u tot de selectie?
Christiaan Kooman: ‘Het zijn zaken die me persoonlijk zijn bijgebleven. Door te lezen kom je weer op andere zaken. Ik heb alleen geen zaken beschreven waar ik zelf bij betrokken ben geweest, toen ik nog bij BING onderzoeker was. Dat was voor mij de grens. Ik vind dat niet netjes.’

Waarover heeft u zich het meest verwonderd?
‘De rol van de media. Vooral bij lekken uit de vertrouwenscommissie over benoemingen van burgemeesters of commissarissen van de koning, zoals gebeurde bij de burgemeester van Den Bosch. Welk doel is gediend met het bekendmaken van andere kandidaten? De media zijn belangrijk om kwesties aan het licht te krijgen, maar in dit geval is er geen maatschappelijk belang om de bron te beschermen. Lekken is zelfs een strafbaar feit. Moet je dan de bron beschermen of de kandidaat? Mensen worden erdoor beschadigd. Natuurlijk moet je een klokkenluider beschermen, maar bij het lekken van Prinsjesdagstukken door Paul Tang is geen enkel maatschappelijk belang te ontwaren.’

Over welke reactie van een bestuurder verbaasde u zich het meest?
‘Ik kan me verbazen over het gebrek aan reflectie. Sommige bestuurders excuseren zich en leren ervan. En dan kom je er vaak ook beter vanaf. Anderen blijven ontkennen en beschuldigen anderen van tunnelvisie. Jos van Rey blijft volharden in zijn onschuld. Heb je dan zicht op je eigen functioneren? Toon je reflectie? Bestuurders komen vaak met integriteitskwesties weg, want mensen zijn vergevingsgezind, maar zij tonen soms weinig reflectie en sensitiviteit. Ze hebben nu eenmaal een voorbeeldfunctie en liggen onder een vergrootglas. Dat is niet leuk, maar anderzijds: iedereen maakt zich schuldig aan moreel onzuiver handelen. Het is niet zo gek dat bestuurders het ook doen. Wees je daarvan bewust en ga niet meteen keihard ontkennen.’

Het lijkt dat het bij VVD’ers vaker om straf bare feiten gaat en bij PvdA’ers om morele kwesties. Klopt dat?
‘Ik heb daar niet bewust onderzoek naar gedaan. Wat opvalt is dat bij grote corruptiekwesties het vaak VVD’ers zijn. Zij hebben vaker een eigen bedrijf, een groot netwerk en contacten met mensen die ook belangen hebben. Dan kom je in een old boys network. Dan is het eerder verklaarbaar, want corruptie kan een uitvloeisel zijn van belangenverstrengeling. Als je naar het openbaar bestuur gaat, moet je daar goed mee kunnen omgaan. Soms kunnen mensen niet kiezen en krijg je gekunstelde constructies. Een door jou aangesteld persoon neemt dan het bedrijf over, dus ja, dan is het een papieren constructie.’

Vaak zijn het ervaren bestuurders die het niet zo nauw nemen met integriteit. Hoe verklaart u dat?
‘Als iemand lang aan de macht is, zitten er vaak jaknikkers om hem heen. Veel macht, weinig controle. De reflectie verdwijnt en dat is deels de persoon zelf te verwijten. Zet kritische mensen om je heen, anders kun je zonnekoninggedrag gaan vertonen. Je kunt je afvragen of lang op een invloedrijke positie zitten gezond is. Je kunt je onaantastbaar gaan voelen. Ervaren bestuurders zouden het moeten weten.’

U noemt de controlerende functie van het gremium waar de bestuurder in zit. Hoe functioneert dat?
‘Wisselend. De gemeenteraad moet zijn controlerende functie goed uitoefenen en scherp blijven op integriteit. Roermond is het bekendste voorbeeld, dat was zijn controlerende functie kwijt. Als je het laat gebeuren, gaan dingen doorsudderen en gaat de hele organisatie zich aan die normen en waarden gedragen. Het is belangrijk dat je als college laat zien dat je integriteit belangrijk vindt, want dan zijn mensen ook loyaal aan de organisatie.’

Volgens oud-cdk’s Ank Bijleveld en Clemens Cornielje is iemand die leert van zijn fouten misschien wel een waardevollere burgemeester dan iemand die nooit een fout maakte.
‘Ik heb in mijn leven ook dilemma’s meegemaakt. Mensen roepen heel gemakkelijk dat ze op een bepaalde manier gaan handelen, maar je weet het pas als je ermee wordt geconfronteerd. Je leert van verkeerde beslissingen of onhandig handelen. Je moet dan toegeven dat je iets niet goed hebt gedaan. Het hangt ook af van de aard van de integriteitsschending: is het corruptie of overspel?’

Wat vindt u van die tweede kans-burgemeesters? Harry de Vries werd burgemeester van Scherpenzeel, terwijl hij als burgemeester van Lingewaard om valsheid in geschrifte was opgestapt.
‘Uiteindelijk moet de raad erover oordelen. Soms is het goed voorstelbaar dat iemand een tweede kans krijgt. In een andere situatie kun je je afvragen: moet je dat willen? Is dat geloofwaardig? Het is aan het gremium. Zolang het open en transparant gebeurt, is het verklaarbaar.’

Krijgen die bestuurders ook een tweede kans van de burger?
‘Dat is een risico. Dat moet je je realiseren als raad. Je moet weten wat leeft in de samenleving. Van Rey wordt door velen in Roermond op handen gedragen.’

Hebt u nu niet een heel verwrongen beeld van het openbaar bestuur?
‘Elke organisatie kent integriteitsschendingen. Het openbaar bestuur is daarin niet anders dan andere sectoren. Ook in vergelijking met andere landen zijn het incidenten.’

Zijn bestuurders niet te streng op integriteit, ook in de beoordeling van andere bestuurders? Op een gegeven moment kaatst het terug. U schrijft: wie zonder zonde is, werpe de eerste steen.
‘Ja, sommige bestuurders veroordelen wel politici van andere partijen, maar bij een partijgenoot valt het dan ineens wel mee. Je ziet daar voorbeelden van terug. Dat is de dubbele moraal. Je moet gelijke gevallen gelijk behandelen. Van de mensen doet 90 procent wel eens iets verkeerds. Kijk als burger dus ook naar jezelf en oordeel niet te snel en te hard. Niemand verplicht je om bestuurder te worden. Dat is een keuze. Daar hoort voorbeeldgedrag bij. Ga je over de schreef, toon dan reflectie. Dan krijg je waarschijnlijk een tweede kans.’

‘De verdwenen wethouder en de gevallen burgemeester’. Uitgeverij Landauer. Prijs: 17,90.