Activistische ambtenaren

Activisme associëren we vaak met buitenparlementaire activiteiten van mensen aan de linkerkant van het politiek spectrum, zoals bij klimaatactivisme. Maar 90 jaar geleden maakte het tweede kabinet Colijn zich zorgen om het activisme aan beide kanten van het politiek spectrum. Dat ambtenaren in buitenparlementaire acties uiting geven aan hun overtuiging vond het kabinet ondermijnend voor de democratie. In 1933 werd het ambtenaren verboden om lid te zijn van de fascistische NSB en van de communistische CPN.

Uit onderzoek blijkt dat burgers vinden dat ambtenaren dienstbaar, ontvankelijk, onpartijdig en onafhankelijk moeten zijn. Het is een groot goed dat ambtenaren wetten en regels op dezelfde manier toepassen op iedereen. Of je het verkeer blokkeert om te demonstreren tegen vervuiling of het verkeer lamlegt met tractoren om te eisen dat je mag blijven vervuilen, in beide gevallen moeten burgers erop vertrouwen dat er gelijk wordt gehandeld. En het bestuur mag erop vertrouwen dat ambtenaren met evenveel inzet werken aan het oprichten van een dierenpolitie als aan het opheffen ervan, of aan het drooghouden van de Hedwigepolder, het onderwater zetten, of het toch nog eens onderzoeken van alle opties. Ambtenaren die morele problemen hebben met beleid dat niet overeenkomt met de eigen (politieke) overtuigingen hebben het verkeerde beroep gekozen. Wellicht dat daarom veel politici ooit als ambtenaar zijn begonnen.

Activisme en dienstbaarheid aan de publieke zaak kunnen tot verschillende uitkomsten leiden. Sywert van Lienden begon als voorzitter van het Landelijk Aktie Komitee Scholieren, werd politiek actief en ging werken als columnist en gemeenteambtenaar. In de COVID crisis wilde Van Lienden het vaderland redden met mondkapjes. Hij eindigde als miljonair. Dan de raadpensionaris Johan de Witt. Vanaf jonge leeftijd was hij actief als overheidsmanager. De Witt wilde de republiek der Zeven Verenigde Nederlanden redden van een monarchie onder het Huis Oranje-Nassau. Hij eindigde ondersteboven opgehangen, opengereten en gecastreerd op het Groene Zoodje in Den Haag. Dat is andere koek dan je als activistische ambtenaar vastlijmen aan de A12 en voorzichtig losgemaakt worden door een agent.

Ambtenaren zijn niet alleen dienaren van de publieke zaak maar ook burgers. Ook voor hen gelden grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vereniging en vergadering. Ik heb aan ChatGPT gevraagd hoe ambt en activisme te verenigen zijn. ‘De uitdaging ligt in het vinden van een balans tussen de rechten van ambtenaren om hun persoonlijke overtuigingen te uiten en de noodzaak van neutraliteit in hun professionele werkzaamheden. Dit vraagt om duidelijke richtlijnen en een zorgvuldige afweging van de situatie. Het is van cruciaal belang dat ambtenaren hun persoonlijke overtuigingen niet opdringen aan anderen, maar eerder streven naar een inclusief en open debat.’ Mooi hoe artificial intelligence de nuance weet aan te brengen. Zou Colijn met dit inzicht in 1933 een ander besluit hebben genomen?