Gevaarlijke verlangens

Een boek kan conceptueel interessant en theoretisch uiterst doorwrocht zijn. Maar dat hoeft niet te betekenen dat je als lezer het ermee eens bent. Dat had ik bij lezing van het nieuwste boek van bestuurskundige Paul Frissen.

Hij heeft al meerdere titels geschreven over de Nederlandse Staat. Nu schrijft Frissen over de integrale Staat. Hij stelt dat het wereldbeeld van de Nederlandse Staat uitgaat van maakbaarheid en beheersing. De Staat denkt in termen van systemen en stelsels. Dat levert in alles een integrale, holistische, samenhangende, gesloten en sluitende aanpak van beleid en uitvoering op. Er wordt in beleidsprogramma’s zoals in de zorg, sociale zekerheid en onderwijs een normaliteit statelijk afgedwongen. Alle ongewenste afwijkingen worden niet getolereerd en zo veel mogelijk weggewerkt.

Het dierenrijk wordt er door Frissen bijgehaald. De mythologie van integraliteit komt overeen met het wereldbeeld van de egel, dat teruggaat op de spreuk van Archilochus: ‘De vos weet van alles, maar de egel weet één groot iets’. De egel ziet het geheel van de wereld en ziet de wereld als geheel. De wereld is ontworpen, gemaakt, en daarom kan er ook heelheid en samenhang zijn. Het verlangen naar samenhang is ten diepste een verlangen naar heelheid als oplossing voor de gebrokenheid van de wereld.

Om die gebrokenheid gaat het Frissen. Zoals hij dat mooi formuleert: de wereld is groter dan politiek en Staat, en oneindig gevarieerder. Politiek en Staat moeten het verschil in de wereld beschermen. Pluraliteit vergt dat ongelijksoortige verschillen door de Staat worden erkend. Het verlangen om de wereld heel te maken, is echter volgens Frissen gevaarlijk. Daarom kan de Staat niet integraal zijn, en kan hij evenmin genade brengen. Frissen vraagt om een lege plek van de macht en een Staat die afstand houdt. In concreto stelt hij voor om veel verstatelijkte verzorgingsarrangementen weer terug te leggen bij het maatschappelijk middenveld.

Lastig voor de lezer is dat het boek een moeilijk toegankelijke en wijdlopige schrijfstijl kent. Ook onderbouwt Frissen het conceptueel kader van de integrale Staat onvoldoende empirisch. Evenmin stelt hij zijn uitgangspunt ter discussie. Frissen presenteert een grijparm om de staat en de werkelijkheid te analyseren, terwijl andere benaderingen waarschijnlijk even valide zijn.

In zijn werk voor de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur vertellen Haagse ambtenaren hem ongetwijfeld dat de Staat met zijn beleid en beleidsaanpakken geregeld maar wat aanmoddert, ad hoc is, het aan anderen ‘in de keten’ overlaat, doelbewust afwezig is. De gebrokenheid van de wereld staat daarom niet tegenover de integrale Staat, de Staat heeft die gebrokenheid al in zich verenigd.