Sleutelen aan ambt burgemeester noodzakelijk

Het burgemeestersambt komt steeds verder onder druk te staan. Zeker in grotere gemeenten is het werk omvangrijker en complexer geworden. De verschillende petten van een burgemeester leveren spanning op. ‘De kern van het probleem is dat het burgemeestersambt is gepolitiseerd.’ Aan de invulling van het ambt moet worden gesleuteld. Niets doen is geen optie. 

 

Taken weghalen

Dat stellen onderzoekers van de universiteiten van Twente, Maastricht, Leiden en Utrecht in hun onderzoek ‘Teveel van het goede? De staat van het burgemeestersambt anno 2020.’ Dat is in opdracht van het ministerie van Binnenlands Zaken uitgevoerd en gisteravond naar de Tweede Kamer gestuurd. De onderzoekers formuleren vier opties om het ambt toekomstbestendig te maken, waaronder de mogelijkheid tot rechtstreekse verkiezingen of weer een zuivere Kroonbenoeming, maar ook het weghalen van taken bij burgemeesters.

 

Extra werk

De laatste tien jaar hebben burgemeesters er bergen extra werk bij gekregen. Het gemeentelijk takenpakket is uitgebreid, de financiële druk op gemeenten toegenomen en in regionale samenwerkingsverbanden is het besturen complexer geworden. Daarnaast is sprake van ‘maatschappelijke polarisatie, politieke fragmentatie, de toename van nieuwe partijen en onervaren wethouders, meer aandacht voor openbare orde en veiligheid en de ‘verveiliging’ van veel gemeentelijk beleid en de gegroeide aandacht voor integriteit en integriteitskwesties’, sommen de onderzoekers op. Niet alle 352 burgemeesters hebben te maken met al die extra taken, ‘maar over de volle breedte is het ambt de afgelopen tien jaar aanzienlijk veeleisender geworden.’

 

Spanningen

De genoemde maatschappelijk-politieke en bestuurlijk-juridische ontwikkelingen zetten spanningen tussen de verschillende burgemeestersrollen op scherp. De spanningen zijn praktisch, principieel en positioneel van aard. Aan de praktische spanningen is wel wat te doen, stellen de onderzoekers, door bijvoorbeeld burgemeester beter te ondersteunen. De principiële en positionele spanningen zijn lastiger aan te pakken.

 

Onafhankelijke rol

Het wringt onder meer in de rol van burgemeesters als collegevoorzitter en voorzitter van de gemeenteraad. Die combinatie gaat ‘enigszins ten koste van hun onafhankelijke raadsvoorzittersrol en hun vermogen om de volledige raad in positie te brengen, zeker in de ogen van raadsleden’, stellen de onderzoekers.

 

Checks and balances uit balans

Ook de rol als bewaker van de integriteit brengt burgemeesters af en toe in de problemen. ‘Het is lastig om in de context van collegiaal bestuur en gezamenlijke verantwoordelijkheden anderen de maat te moeten nemen, of dat nu raadsleden, wethouders of (top)ambtenaren zijn’, aldus de onderzoekers. Niet in de laatste plaats omdat burgemeesters afhankelijk zijn van de raad (herbenoeming) en van de wethouders als naaste collega’s. ‘Dat hindert hen bij het integriteitstoezicht; checks and balances zijn niet meer in balans.’

 

Tijdgebrek

Het toegenomen belang als hoeder van openbare orde en veiligheid (OO&V) leidt eveneens tot spanningen. De coronacrisis heeft de burgemeester als ‘handhaver’ meer in de spotlight gezet. Uit een burgerpeiling die in het kader van het onderzoek is gehouden, en waaraan ruim 1.000 mensen hebben meegedaan, blijkt dat inwoners de rol van de burgemeester op het gebied van openbare orde en veiligheid te sterk vinden. De rol van burgervader of -moeder – waaraan burgemeesters én inwoners veel belang aan hechten − staat wegens tijdgebrek onder druk en is vaak ook lastig te combineren met de andere burgemeestersrollen.

 

Weghalen taken

Omdat het ambt is gepolitiseerd, raakt de neutraliteit en eigenstandige positie van de burgemeester verzwakt. De onderzoekers komen met vier opties om het burgemeestersambt toekomstbestendig te maken: het accepteren van de politisering van het ambt, het juist terugdringen daarvan, het versterken van de eigenstandige positie van burgemeesters of alles bij het oude laten. Als voor de eerste optie wordt gekozen (accepteren politisering van het ambt), moet de raadsvoorzittersrol bij de burgemeester worden weggehaald. Daarnaast kan worden overwogen de verantwoordelijkheid voor de bestuurlijke integriteit over te laten aan de commissaris van de koning.

 

Rechtstreekse burgemeestersverkiezing

Met het verkleinen van te taken op het gebied van openbare orde en veiligheid kan de politisering van het burgemeestersambt worden verminderd. Dat kan door die portefeuille bij een wethouder te beleggen of te tornen aan de bestuursrechtelijke bevoegdheden van burgemeesters. De versterking van de eigenstandige positie kan worden geregeld in de aanstellingswijze. De gemeenteraad benoemt de burgemeester de facto niet langer, maar de inwoners via rechtstreekse verkiezingen. ‘Dat verschaft hem eigenstandige legitimiteit voor politieke gevoelige keuzes’, aldus de onderzoekers. Ook kan voor een zuivere Kroonbenoeming worden gekozen, maar dat is ‘een democratisch minder gedragen optie.’

 

Uitholling ambt

Niets doen is de vierde optie, maar die brengen op termijn grotere risico’s met zich mee, zo waarschuwen de onderzoekers. Niet alleen voor de toekomstbestendigheid van het burgemeestersambt, ‘maar ook voor de positie van de gemeenteraad en de lokale democratie in bredere zin.’ Veel burgemeesters voelen niets voor de eerste drie opties, stellen de onderzoekers. Zij zien dat als een uitholling van hun ambt en denken dat het ambt minder aantrekkelijk wordt.

 

Bouwstenen

Die opties kunnen wat de onderzoekers betreft worden gezien als bouwstenen voor de Agenda Burgemeester. Daaraan wordt nu gewerkt door de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) en het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB). Nu de Kroonbenoeming van burgemeesters uit de Grondwet is gehaald, is bezinning op taken en bevoegdheden van burgemeesters noodzakelijk.