Als je het doorhebt ga je het zien

Privacy. Vrij te mogen zeggen en doen. De Algemene Verordening Gegevensbescherming is er glashelder over. Bedrijven en overheden moeten verantwoorden hoe ze omgaan met persoonsgegevens. Er is ook veel van in huis. Met de opkomst van autocratische bazen in de wereld is het waarborgen van veiligheid om te zeggen en doen een groot goed. Aan de andere kant knabbelt de overheid stiekem aan de privacy van haar inwoners.

Privacy kent een eeuwenlange morele ambitie om hoog te houden. Maar sluipend trekt de overheid de macht naar zich toe. Daarbij speelt techniek een sleutelrol. Het begon met flitspalen. Eerst worden snelheid- of roodlichtrijders betrapt en binnen de kortste keren staat elke binnenstad vol camera’s. Tijdens feestdagen worden bevolkingsstromen geleid op basis van mobiele telefoons. Langs snelwegen worden individuele vervoerbewegingen vastgelegd. En zo snoert de overheid de vrijheid verder in. 

Collectief gebruik van gegevens is tot daar aan toe. Gevaarlijk is traceren van mensen door machinaal getrainde algoritmes. Het ambtelijk geloof in ‘computer says no’ overheerst. Zo woekerde bij de overbekende dienst die het niet leuker kan maken een dramatische agressie waar wetsgetrouwe inwoners gloeiend de dupe van zijn geworden. Wat een met vooroordelen getraind algoritme kan is daardoor overbekend. Niet te denken aan de gevolgen van het miljoenen keer sneller werkende Artificiële Intelligentie. Het is echt niet gek dat de overheid niet als beschermer maar als meedogenloze controleur wordt gezien. 

Toch lukt veiligheid organiseren met in haar slipstream vrijheid, orde en rust niet zonder macht. Democratisch goedgekeurd mag de overheid zich met het privé leven van haar inwoners bemoeien. Dronken achter het stuur of misbruik maken van voorzieningen of belastingen dan wel identiteitsfraude wordt normaal gevonden om aan te pakken. Tegenwoordig is het keihard bestrijden van harde misdaad en terrorisme erbij gekomen. Dat om boeven te vangen spyware gebruikt wordt en zo versleutelde communicatie of wachtwoorden samen met op afstand camera en microfoon regelt wordt ook als normaal gezien.

Het gemak waarmee meestal op de knop ‘alle cookies toestaan’ wordt gedrukt voorspelt bovendien weinig goeds. Zo vertrouwen de meeste inwoners erop dat de overheid datalekken, foute toegang en misbruik zorgvuldig voorkomt. Was het maar waar. Van intern toezicht bij overheden zelf is nauwelijks sprake. Ook is voorafgaand toezicht aan zware bevoegdheden afgeschaft en beperkt tot toetsing achteraf. Daarom bestaat de Autoriteit Persoonsgegevens waardoor burgers worden beschermd tegen willekeur van het gebruik van persoonsgegevens door de overheid. Helaas een wassen neus daar alleen bij een privacy incident wordt ingegrepen..

Sinds de maffia in de Verenigde Staten het voor het zeggen hebben is het tijdperk met de opvatting ‘freedom is just another word for nothing left to lose’ voorbij. Daar al onze informatie in Amerikaanse clouds zit is bezorgdheid over onze privacy urgent. Dit botst misschien met de wens van de belastingbetalers om elke vorm van fraude met elk digitaal hulpmiddel te bestrijden. Bedenk dan hoe snel risico’s waar geen maatregelen tegen getroffen worden normaal zijn. Gelukkig zijn er lichtpuntjes. Zo vindt de gemeente Amsterdam de toepassing van AI onverantwoord. En de recente verplichting om bij gemeenten een kader voor gebruik van algoritmes en AI op poten te zetten. Of zoals Cruijff ooit zei ‘pas als je het doorhebt ga je het zien’.