Vrij spel voor geit op Statia

Overleven op de BES-eilanden

Drie bijzondere gemeenten in de Cariben kampen met soortgelijke problemen als die in Europees Nederland: opwarming, tweedeling en integriteit. Deel 3 van onze zomerserie: handhaving op Sint Eustatius

De bijzondere gemeente Sint Eustatius gaat gefaseerd terug naar democratie nadat Nederland het lokale bestuur in 2018 overnam vanwege grote achterstanden en bestuurlijk onvermogen. Tegelijk hoopt het eiland op meer betrokkenheid uit Nederland.

Het Openbaar Lichaam Sint Eustatius – op het overwegend Engelstalige eiland Statia genoemd – verzuimde nogal. Op politiek vlak werd in het eiland niet samengewerkt. Beleid werd niet conform de afspraken uitgevoerd en het financieel beheer vertoonde grote mankementen. Wegen werden niet aangelegd en liggen vooral goed voor de bereikbaarheid van overheidsgebouwen.

Eilandsraadslid Koos Sneek (onafhankelijk, binnenkort CDA) zegt dat de wegenbouw eerder niet mogelijk was vanwege het gebrek aan middelen. Verordeningen werden nauwelijks gehandhaafd. Ook haperde het onderhoud aan begraafplaatsen, aan monumenten – eigenlijk aan alles wat een lokaal bestuur hoort te doen. Financieel was het een grote puinhoop. Een accountantsverklaring is er nog niet. Die ontbreekt volgens Clark Abraham, lid van de eilandsraad van Bonaire, overigens ook voor zijn eiland, hoewel de politieke situatie daar geheel anders is.

Nederland nam het bestuur van Sint Eustatius vier jaar geleden over in een soort van artikel-12-procedure waarbij regeringscommissarissen voor Nederland het eiland bestuurden. ‘Toen was het een heftig besluit’, zegt verantwoordelijk staatssecretaris Koninkrijkszaken Alexandra van Huffelen (D66). ‘Nu zijn er nog drie stappen te zetten. Ten eerste krijgt het eiland in de tweede helft van dit jaar gedeputeerden, zeg maar wethouders, terug. Daarna zijn er verkiezingen.’

Over de teruggave van het budgetrecht aan het openbaar lichaam praten Nederland en Sint Eustatius nog. De regeringscommissaris en de eilandsraad bespreken samen welke stappen worden gezet. Eilandsraadslid Reuben Merkman van de Progressive Labor Party PLP op Statia voegt daaraan toe dat de regeringscommissarissen en de eilandsraadsleden niet tot een overeenkomst kwamen over het herstel van het budgetrecht van de eilandsraad tijdens de mediation. De regeringscommissarissen willen het budgetrecht in september 2023 teruggeven en de eilandsraad wil een herstel van het budgetrecht met de verkiezingen van een nieuwe eilandsraad.

Geen bevoegdheden

Het eerste begin van herstel van de democratie vond plaats in oktober 2020 bij de verkiezingen van de eilandsraad. Maar die raad, die nog bezig is met zijn zittingsperiode, heeft nog geen bevoegdheden. De raad kan alleen ‘ja’ zeggen tegen voorstellen en adviseren over het beleid. Overigens zijn na die verkiezingen van 2020 precies die mensen in de eilandsraad gekozen die Nederland aan de kant had geschoven.

Voor Van Huffelen is die stembusuitslag geen probleem. ‘Het is de kern van de democratie dat mensen zelf beslissen aan wie ze het bestuur toevertrouwen.’ Hoewel de achterstanden volgens bestuurders met het blote oog te zien zijn, zijn de achterstanden op Statia niet objectief in een pakket aan te tonen. Want nadat Saba, Sint Eustatius en Bonaire op 10 oktober 2010 bijzondere gemeenten werden, heeft Nederland tegen de belofte in, geen nulmeting gedaan om te zien hoe groot de achterstanden zijn. Op de eilanden levert dat nog steeds frustratie op: want de achterstanden in wegenonderhoud, in inkomen, in kosten van levensonderhoud en dus in armoede, zijn reusachtig.

Overigens investeert het kabinet nu jaarlijks dertig miljoen extra in de eilanden. ‘Daar beginnen ze nu pas mee’, schampert eilandsraadslid Koos Sneek. Achterstanden zijn er ook in het lokaal bestuur. Op Sint Eustatius is uitgebreide mediation geweest om te zorgen dat de eilandsraadsleden en de regeringscommissarissen die Statia nu namens Nederland besturen, samen kunnen werken aan het algemeen belang. Overigens stelt Sneek dat het mediationrapport tussen raad en regeringscommissarissen zeer kritisch is over het bestuur van Nederland.

Update

Inmiddels hebben de bijna tachtig lokale verordeningen een update gekregen, waarvan er nog vijf wachten op het oordeel van de eilandsraad, hoewel die nu dus alleen ‘ja’ of ‘ja’ kan zeggen. De raad moppert een beetje over de laatste vijf, valt te beluisteren, maar regeringscommissaris Alida Francis wil dat de eilandsraad eigen verantwoordelijkheid neemt. De eilandsraad heeft inmiddels trainingen in governance en leiderschap gehad, en heeft ook besloten dat 90 procent van het werk gedaan is om aan democratie te denken, zegt Francis.

Tegelijk betekent de ingeslagen weg naar democratie niet dat alle problemen zijn opgelost. Er moet – na vijf jaar interventie door Nederland – nog gewerkt worden aan een robuuste organisatie met ambtenaren die hun werk goed doen en bijvoorbeeld de regels handhaven. Over de ins en outs van die robuuste organisatie moet de eilandsecretaris het woord voeren, maar zowel de eilandsecretaris als de plaatsvervanger zijn tijdens het bezoek van Binnenlands Bestuur ziek en kunnen geen vragen beantwoorden, ook niet per mail.

Een groot probleem qua handhaving is al jaren bijvoorbeeld loslopend vee. Het eiland wordt kaalgevreten door loslopende geiten die voor vergaande erosie zorgen. Uit het mediationtraject en het afsprakenakkoord met de nationale overheid zijn de eilandsraadsleden en de regeringscommissarissen het er nu over eens dat het loslopend vee problematisch is. Zo brengen de geiten Fort Oranje in gevaar.

De klif waar Oranjestad en Fort Oranje op liggen, is deels afgeplakt met matten om te voorkomen dat puin van de klif naar beneden valt. Er staan alleen nog een paar bomen. De rest is kaalgevreten door de geiten. Van de klif gaat ongeveer een meter per jaar af door de erosie, zegt Francis. Zij vertelt dat de klif zo breed was dat je begin jaren negentig met een auto rond Fort Oranje zou kunnen rijden. Maar de rand komt dichter bij het fort. Zij schat de kosten van het opknappen van de klif op ongeveer 200 miljoen euro.

Vallende rotsblokken

Staatssecretaris Van Huffelen wil echter eerst dat de bevolking de problemen met de geiten oplost. Sinds begin juli wordt opnieuw gepoogd ervoor te zorgen dat de geitenhouders hun dieren achter het hek houden. Een oplossing kan ook zijn om muren te bouwen die vallende rotsblokken tegenhouden. Maar in de betonnen afzetting achter de gebouwen zijn gaten te zien, mogelijk veroorzaakt door vallend puin. Bovendien dekken de matten maar enkele tientallen meters af, niet de hele klif.

Achter het Orange Bay Hotel ontbreken de matten en achter de energievoorziening van het eiland ook. Het Orange Bay Hotel is om die reden na de pandemie nog niet opengegaan, vertelt Bas Roorda, adviseur van de VVD-Tweede Kamerfractie. Hij wil de kwestie onder de aandacht brengen van de Tweede Kamer. ‘Sinds 2017 zijn er al vijf rapporten uitgebracht door diverse ingenieursbureaus die aangeven dat de situatie zowel bovenop de klif als eronder bijzonder gevaarlijk is. Deze rapporten zijn tot dusver niet door het Openbaar Lichaam in de openbaarheid gebracht, ondanks de acute veiligheidsrisico’s voor de bevolking.

Het lokaal bestuur handhaaft niet. Als het sinds de pandemie gesloten hotel opengaat en er gebeuren ongelukken, dan is niet duidelijk wie verantwoordelijk is. Maar doordat het hotel niet open kan, lijdt dat schade.’ In september dient een rechtszaak over de schade die het hotel lijdt door het niet-handhaven. Om die reden willen Francis en Van Huffelen er niets over zeggen.

Ook andere bestemmingsplanprocedures verliepen niet altijd even helder, zeggen eilanders. Net voor het gesprek met Binnenlands Bestuur heeft regeringscommissaris Francis een geluidsoverlastkwestie opgelost waarvan de klaagster al naar de Nationale Ombudsman was gestapt. Eerder sorteerden twee jaar van mails naar de gemeente niet het gewenste handhavingseffect.

Robuuste organisatie

Francis werkt nu aan een deugdelijke robuuste organisatie, waarbij naast plannen en verordeningen, ook implementatieplannen worden gemaakt en waar gelet wordt op handhaving van regels. Vooral aan dat laatste ontbreekt het op Sint Eustatius. Maar het werk in die robuuste organsatie moet met dezelfde mensen gebeuren die het werk eerder lieten liggen. Want een geïsoleerd openbaar lichaam als Sint Eustatius kan niet zomaar van een naburige gemeente personeel invliegen. De gemeente kan en wil geen mensen ontslaan. Francis wil door herscholing en omscholing mensen op de juiste plaats zetten.

Tegelijk denkt Francis dat de kracht voor Sint Eustatius ook ligt in het samenwerken met Saba, dat op tien minuten vliegen ligt, en met Bonaire, 1.500 kilometer verderop. Die eilanden kampen veelal met dezelfde uitdagingen, zoals een mager bancair systeem, connectiviteitsuitdagingen, nauwelijks notariële diensten, een geïsoleerde geografische positie en veel gezinnen waar mensen twee of drie banen moeten hebben om te kunnen overleven.

Maar ook wil Alida Francis graag intensief samenwerken met andere gemeenten en organisaties uit Nederland. Ze vraagt zich af of een VNG-congres, hoe nuttig ook, voldoende is om kennis uit te wisselen, zeker gezien de achterstanden op Sint Eustatius. Ze haalt daarbij het voorbeeld aan van Bazalt Wonen, uit Zaltbommel. Die corporatie helpt met de bouw en het renoveren van sociale woningen op Sint Eustatius. Dat mag van haar bredere navolging krijgen. Want er is nog veel te doen.