'Wees open over jouw belang'

‘Na mijn afstuderen was ik stafmedewerker bij de parlementaire onderzoekscommissie integratiebeleid (commissie-Blok, red.). Het kost mensen die hierheen zijn gekomen moeite om die problematiek kenbaar te maken, en dan delf je het onderspit. Dit is een fundamenteel vraagstuk van politieke participatie. En daar zit mijn wetenschappelijke interesse.’

‘Enerzijds betreft dat grote economisch partijen: die hebben politieke belangen en die worden achter de schermen beslecht. Neem de boerenprotesten: daar zit het hele agrarisch-industriële complex achter, dat jarenlang buiten het zicht van de samenleving zijn invloed heeft laten gelden. Anderzijds betreft het de maatschappelijke belangen van gewone burgers. Neem het toeslagenschandaal: daar stonden de belangen van de gewone burgers niet op de radar. Wat ik wil weten, is: welke mechanismen veroorzaken dat?’

‘Als economische partijen te veel toegang hebben tot geld en gewin zonder zuivere politieke verantwoording, en als tegelijk de belangen van burgers worden genegeerd, dan is er sprake van ondermijning. Als bepaalde economische belangen systematisch de doorslag krijgen en de gewone burger niet, dan haakt die af. Dat is een element van de huidige vertrouwenscrisis – en een voedingsbodem voor populisme.’

‘Ik definieer maatschappelijke democratie als het conglomeraat van maatschappelijke organisaties. Je hebt er enige professionaliteit voor nodig. In de gemeente, in Den Haag en in Europa gaat het om kennis, expertise en een netwerk. Besturen raken daardoor vaak losgezongen van hun leden en hun achterban. Kijk naar de beroepsvereniging voor verpleegkundigen: die had met de minister een deal gesloten, terwijl de achterban zich er niet in kon vinden. Ook in de onderwijssector zijn de belangen geïnstitutionaliseerd, los van klas of leraar. Daar functioneert het dus niet goed. Je moet de connectie maken met de achterban en jouw politiek-bestuurlijke rol, zeker tijdens een crisis en bij polarisaties.’

‘Dat is de andere kant: hoe vind je als overheid de blinde vlekken? Beleidsadviseurs hebben dat niet altijd in de gaten. Hoe kun je dat beter inrichten? En wat doe je dan met die inbreng? Hoe maak je jouw afwegingen fair en transparant? Hoe kun je de verantwoording in de gemeenteraad of Tweede Kamer zo goed mogelijk laten verlopen? Daar zie ik veel gebreken. Ik probeer een brug te slaan tussen maatschappelijke democratie en bestuurlijke responsiviteit.’

‘Het belang van ondernemers is een mogelijke schaduwmacht. Toch kun je niet alle ondernemers over één kam scheren. Er zijn veel mkb’ers die bijdragen aan een gezonde economie. Op gemeentelijk niveau is daar weinig systematisch onderzoek naar gedaan. Er zijn wel kleine studies geweest naar de invloed van lobbyisten op lokaal niveau. Maar er is weinig systematisch onderzoek gedaan naar de kleinste ongekende belangen. Die liggen bij dak- en thuis lozen, psychiatrische zorg, jeugdhulpverlening en migranten.’

‘Er is veel graafwerk nodig om dat boven tafel te halen. Dit is een heel arbeidsintensief onderzoeksveld, waar niet zo gemakkelijk financiering voor te krijgen is. Fundamenteel onderzoek wordt steeds minder. Als je dit type onderzoek alleen maar in samenwerking doet met belangenorganisaties, kan het minder valide worden. Onafhankelijk onderzoek blijft hard nodig.’

‘Gemeenten starten veel participatietrajecten en er zijn online consultaties. Iedereen kan reageren, dus geen zorgen, lijkt het. Tegelijk zie je de meer gevestigde organisaties deze optie ook gebruiken. Maar er zijn ook organisaties die niet weten hoe ze die trajecten kunnen gebruiken. Er is gebrek aan kapitaal en expertise. De scheve verdeling tussen bepaalde bedrijfsbelangen en andere maatschappelijke belangen wordt sterker. De overheid moet daarom actief sturen op een gelijk speelveld, op wie je uitnodigt en hoort. Dat is een integraal on- ‘ Het hele agrarisch- industriële complex zit achter de boerenprotesten’ derdeel van besluitvorming. Dat is lastig, kostbaar en politiek gevoelig: wie nodig ik uit? Wat vindt de wethouder ervan?’

‘Een bedrijf geeft vaak specifieke input. Dat weet wat het moet opschrijven. Een milieuorganisatie die “tegen” is, heeft vaak een vertaalslag nodig. Dat loopt nu niet altijd optimaal. In de organisatieroutine, maar ook richting de politieke top moet je er anders naar kijken. Ambtenaren moeten verschillende opties geven en de politieke afweging laten maken door de bewindspersoon, maar vaak anticiperen ze al. Dat vind ik politisering van de ambtelijke organisatie.’

‘Als de juridische route moet worden bewandeld, is dat een tekortkoming van de democratie. Een politieke afweging is te vaak een partijpolitieke afweging voor de korte termijn. Dat is een verschil met duurzame oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. In ons aller belang is een gezonde economie en leefomgeving. De ambtelijke organisatie heeft een verantwoordelijkheid om goed in kaart te brengen en uit te leggen, waarom voor A wordt gekozen, niet voor B. En dat gebeurt vaak maar heel beperkt, waarna de juridische route volgt. Je ziet het ook met al die akkoorden, tafels en regiodeals. Het gevaar daarbij: je schuift de oplossing naar ondemocratische organen, want niemand kiest die organen. Dan ontstaat een consensus en hoor je: wie zijn wij als politiek om daaraan te sleutelen? Die manier van handelen ondermijnt ons democratische stelsel, want je hoeft je niet meer te verantwoorden, omdat de beslissing ergens anders is genomen. Veel mensen vinden de politiek daarom niet meer geloofwaardig.’

Kijk naar toezichthouders. Die moeten onafhankelijk genoeg van de politiek zijn om hun functie uit te kunnen oefenen. Dat kan nooit in afzondering van de samenleving, want deze staat altijd in verbinding met het veld. Als het fout gaat, is de toezichthouder niet meer onafhankelijk: die heeft te veel deelbelang. Het is heel gecompliceerd. Ambtenaren moeten autonoom voorbereidende werkzaamheden doen zonder oneigenlijke inmenging. Is dat nog zo? Je zag het bij het toeslagenschandaal: er werd geanticipeerd op de politieke norm, waardoor er dingen tegen juridische grondslagen in gebeurden. Ook bij het RIVM zag je zoiets gebeuren tijdens corona: hoe onafhankelijk was dat?’

‘Je kunt technische expertise wegen tegenover ervaringsdeskundigheid. Schoolbesturen versus oudergroepen. Hoe belangrijk is die inbreng? Hoe wordt die gewogen? Wie heeft de kennis en informatie? Uit onderzoek blijkt dat mensen meer empathie hebben met iemand die ze herkennen; dat geldt ook voor volksvertegenwoordigers. Daar komt onderzoek naar.’

‘Doe iets aan responsiviteit. Die is nu suboptimaal, maar als je in verbinding staat met een goed functionerende democratie, dan vertegenwoordig je je achterban en weet je ook precies wie dat is en wat die wil. Organisaties moeten daar nog een slag in slaan. We moeten die mechanismen blootleggen en nadenken over hoe organisaties anders in te richten. Maatschappelijke organisaties kunnen we daarbij helpen. Aan de bestuurlijke kant moet hetzelfde gebeuren. Op basis van patronen kun je blootleggen welke belangen altijd buiten boord vallen. Dan kijk je: hoe kun je dat veranderen, hoe moet je dat inrichten? De verantwoordelijkheid ligt bij de overheid. Maatschappelijke organisaties hebben ook een verantwoordelijkheid. De basisassumptie die vaak wordt geschonden: integer gedrag. Zeg gewoon: dit is ons belang, niet het publieke belang. Daar is niks mis mee, dat is een onderdeel van de democratische manier. Dat moet open en integer gebeuren en wij controleren dat. Maar er zitten nog veel haken en ogen aan. En er is geen silver bullet.’