'Kijk uit met Orbánisering van de rechtsstaat'
Het gesprek over legaliteit en legitimiteit wordt gevoerd op de as van de 'wil van het volk' in plaats van op vereisten van de rechtsstaat.
In haar boek Constitutional Intolerance ontleedt Mariëtta van der Tol de invloed van radicaal-rechts op de ontwikkeling van het staatsrecht in Nederland, Frankrijk, Hongarije en Polen. ‘Zonder “dragende motivering” wordt diep ingegrepen in de vrijheid van burgers, in het bijzonder van burgers die door de meerderheid worden gezien als “anders”.’
Inhoud staatsrecht buigen
Mariëtta van der Tol is onderzoeker in politiek, recht en religie aan de Universiteit van Cambridge. Ze richt zich in haar onderzoek op de positie van etnische, religieuze en seksuele minderheden in Europese constitutionele systemen. In haar recent uitgekomen boek zet ze uiteen hoe de opkomst van rechtspopulisme heeft geleid tot een toename van wetgeving gericht op die minderheden. Gevraagd naar de betekenis van de titel van haar boek verwijst ze naar de subtitel: the fashioning of the other in Europe’s constitutional repertoires. ‘Radicaal-rechtse partijen gebruiken mechanismen in het staatsrecht om de inhoud te kunnen buigen. Dit gaat samen met intolerantie naar specifieke groepen.’
Omgaan met mensenrechten
Ze wijst op ‘administratieve tolerantie’ in de vroegmoderne tijd. Dat gaat over hoe open de publieke ruimte is. ‘Als je het niet eens bent met de ander, hoeveel ruimte creëer je dan voor die ander? Of besluit je bewust jouw macht te gebruiken om de ruimte voor die ander te beperken?’ Daar verwijst het begrip ‘constitutional intolerance’ naar. ‘Ik noem het juist onconstitutioneel, omdat intolerantie en vrijheid niet goed samengaan.’ Van der Tol wilde het onderwerp in het bredere perspectief van de rechtsstaat zetten: hoe we omgaan met mensenrechten. ‘Het maakt niet uit of het gaat over religie, etniciteit of seksualiteit: alle minderheden kunnen last hebben van die sluimerende structurele verandering in het staatsrecht.’
Het boek verschijnt nu radicaal-rechts in Europese landen aan de macht komt. Is dat toeval of is dit de uitkomst van een langdurige trend?
‘De trend is al begin deze eeuw ingezet. De discussie speelt vooral in Frankrijk al lang en is verwant aan discussies over de plek van de moslim in de Franse samenleving. Ook in Nederland zien we nu dat het toch niet zo vanzelfsprekend is dat medeburgers in het publieke domein dezelfde ruimte krijgen als ieder ander. Nederland en Frankrijk zoeken de grens steeds meer op in hoe wetgeving tot stand komt, door het begrip van openbare orde steeds vaker in te vullen met “sociale normen” in plaats van serieuze overwegingen over orde en veiligheid. Zo wordt er zonder “dragende motivering” diep ingegrepen in de (religieuze) vrijheid van burgers, in het bijzonder van burgers die door de meerderheid worden gezien als “anders”.’
We beseffen niet altijd hoe sterk we leunen op dat idee van te goeder trouw
Tolerance en toleration
In het Engels heb je twee vergelijkbare woorden: tolerance en toleration. Tolerance gaat over hoe mensen naar elkaar kijken. Toleration verwijst naar de administratieve praktijk van tolerantie. ‘Als we niet kijken naar de inhoud van “anders zijn”, maar naar structuur, dan kunnen allerlei mensen die niet in het standaardplaatje passen, de plaats van de ander in de samenleving innemen. In de 19de eeuw spraken academici en politici lang over de vraag of joden wel het burgerschap konden krijgen. Dat zag je ook bij huidskleur: wat is de positie van een vrijgelaten slaaf? De vorm verandert, maar de structuur is dat je niet volwaardig kunt meedoen in het publieke domein.
"Anders" zijn
De discussie over migratie laat zien dat ook nu mensen die in Nederland wonen en al burgerschap hebben, toch als “migrant” of “anders” worden gezien, tot in de derde of vierde generatie. Het populisme laat zien dat die “ander” ook gericht kan zijn op mensen aan de andere kant van het politieke spectrum, zoals de ‘linkse elite’. ‘In de VS werden die beschreven als “vijand van de natie”. Belangrijk is hoe je in het staatsrecht omgaat met die perceptie van “anders zijn”. Gebruik je het staatsrecht om de belangen van een aantal groepen te behartigen, maar heel uitdrukkelijk van andere groepen niet, terwijl die wel burgerschap hebben?’
Volgens u moeten we ervoor waken dat we niet te gemakzuchtig omgaan met het staatsrecht. Hoe hoog is de kwaliteit van het Nederlandse staatsrecht?
‘Sommige keuzes zijn hier niet verankerd in het staatsrecht. Er is geen staatsrechtelijke scheiding tussen kerk en staat, zoals in Frankrijk. Wij hebben ons systeem meer gebaseerd op pragmatische keuzes, waar we dan wel veel waarde aan hechten. In de bredere rechtsstaat zie je dat het staatsrecht erg uitgaat van de ‘te goeder trouw’ van de wetgever. En als die te goeder trouw ter discussie staat, staat ook de rechtsstaat meer ter discussie. Die is niet lek, maar we beseffen niet altijd hoe sterk we leunen op dat idee van te goeder trouw.’
Hoe groot is de invloed van radicaal-rechts hier op het staatsrecht?
‘Die is zowel direct als indirect. Je hebt directe invloed van wetsvoorstellen uit de hoek van Wilders, maar ook van VVD, CDA en zelfs PvdA, die dan met eigen wetsvoorstellen komen om radicaal-rechts de wind uit de zeilen te halen. Maar eigenlijk ben je dan al gecapituleerd. Juist de bereidheid van het politieke centrum om dat ruimte te geven is wat die verandering in de structuur van het staatsrecht mogelijk maakt.’
Politieke wind
Van der Tol ziet dat ‘heel veel mensen in Europa daar zenuwachtig over zijn’. ‘Zo gauw dit Nederlandse kabinet er zat, ging het over wat een dragende motivering was en of je een noodwet kon inzetten zonder dat er een crisis is. Die kunstgrepen doe je als je niet netjes met het staatsrecht omgaat. Het gaat ook om het precedent wat je schept. Als de politieke wind in jouw gezicht waait, word jij dan nog steeds beschermd? Of heb je, omdat de wind jou een keer in de rug stond, gedacht: ach, ik kan het wel even zo oplossen. We moeten met het staatsrecht omgaan op een manier die alle burgers ten goede komt. Ook op de langere termijn.’
Wat vindt u de belangrijkste conclusie in uw boek?
‘Die uitdrukking van intolerantie gaat steeds meer via formeel-juridische weg, wat betekent: je probeert het gewoon. Dat gaat niet meer over de inhoud of de rechtsstaat, maar sec om de meerderheid van stemmen. Maar in de rechtsstaat gaat het niet alleen om de meeste stemmen. Het gesprek over legaliteit en legitimiteit wordt gevoerd op de as van de “wil van het volk” in plaats van op de vereisten van de rechtsstaat, terwijl legaliteit en legitimiteit in de democratische rechtsstaat onlosmakelijk aan elkaar zijn verbonden. De rechts-populistische hoek denkt bij het staatsrecht: als ik de spreekbuis ben van het volk, wat dan nog? Dat doet denken aan hoe in de jaren ’30 tegen het staatsrecht werd aangekeken: als de procedure maar is doorlopen. Het was belangrijker dat de legaliteit in orde was dan de legitimiteit. De legitimiteit kwam van de “wil van het volk”, maar de ankers van de rechtsstaat zijn net zo belangrijk.’
Lees het hele interview met Mariëtta van der Tol in BB03 van deze week (inlog)
Ambtenaar en algemeen belang
Volgens Erik Pool, programmadirecteur Dialoog & Ethiek van de rijksoverheid, mogen ambtenaren een politiek-bestuurlijke opdracht of interne dienstopdracht die strijdig is met de Grondwet en internationale verdragen publiekelijk bekritiseren en hoeven ze die eventueel niet uit te voeren. Dit doet Van der Tol denken aan de Amerikaanse situatie. ‘Hoe ga je daar als ambtenaar mee om? Je wilt wellicht graag je baan behouden of denkt de scherpe kantjes van beleid te kunnen afhalen. Vrienden van mij werkten in Trump’s eerste termijn in Washington en hadden met die ethische dilemma’s te maken. Een morele ondergrens is heel belangrijk. Maar het is moeilijk een algemene uitspraak te doen over wanneer je wat moet doen. Als je je uitspreekt, ben je eerder je baan kwijt. Maar je morele kompas is belangrijk. Je hoeft niet alleen maar uit te voeren wat je wordt opgedragen. Je mag intern best terugduwen. Belangrijk is dat je verschil maakt tussen wat het algemeen belang is in het kader van het staatsrecht en wat jíj het algemeen belang vindt, omdat jij misschien bij een bepaalde politieke partij zit of bij een bepaald conflict aan één kant staat. Dat algemene belang vraagt juist om vraagstukken vanuit verschillende invalshoeken te bekijken en dat je met oplossingen komt die daar ook recht aan doen. Het gaat steeds vaker mis, waar we teveel op de polarisatie gaan zitten en dan vinden dat wat wíj vinden het algemeen belang is. Dat is wat we moeten afleren. Het algemeen belang gaat over de verschillende invalshoeken. Uiteindelijk gaat het om hoe je op lange termijn zuinig omgaat met die rechtsstaat. Als ambtenaar heb je, omdat je meer afstand hebt van het parlement, ruimte om daar iets dieper over na te denken.’
Reacties: 3
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.
"‘Radicaal-rechtse partijen gebruiken mechanismen in het staatsrecht om de inhoud te kunnen buigen. Dit gaat samen met intolerantie naar specifieke groepen.’"
Tegelijkertijd veroordeelt ons rechtssysteem specifieke 'linkse' groepen als XR nooit. XR komt overal ongestraft mee weg terwijl ze grote maatschappelijke schade veroorzaakt met o.a. het veelvuldig langdurig blokkeren van snelwegen (is een misdrijf!), belemmeren van hulpdiensten waardoor aanrijtijden te lang worden, vernielen van kunstwerken door 'verfacties' en winkeliers en toevallige voorbijgangers ziek maken met stinkbommen.