Wild-west cultuur bij herindeling

De provincie Limburg wil dat de gemeenten Heerlen en Landgraaf fuseren. Beide gemeenten hebben allerlei varianten van fusie en samenwerking besproken. Begin 2017 stelden de beide colleges een fusie voor, maar de gemeenteraad van Landgraaf stak daar een stokje voor. Het college viel om die reden en sinds begin maart is er in Landgraaf een nieuw college. 

‘De provincie Limburg handelt evident onrechtmatig bij fusie Landgraaf-Heerlen’

Na het stuklopen van de besprekingen tussen de beide gemeenten nam de provincie Limburg met verve en in een moordend tempo het initiatief over. Eind januari werd een provinciale ARHI-procedure gestart en al na zeven weken werd het zogenaamde open overleg beëindigd met het doel om een herindelingsontwerp te maken.

De provincie Limburg wist zich in deze ongekende daadkracht gedekt door een brief van minister Plasterk van juni 2013. Daarin schrijft de minister dat provincies door moeten kunnen zetten indien herindelingsbesprekingen vast zijn gaan zitten. Deze brief heeft niet alleen in Limburg, maar ook elders geleid tot een veel sterkere provinciale regierol. Gevolg daarvan is dat de zeggenschapsrechten van de betrokken gemeenten danig in het gedrang komen. En de provincie Limburg heeft het helemaal bont gemaakt. In de zeven weken van het open overleg is kort gesproken met de colleges van Kerkrade, Brunssum, Voerendaal en Simpelveld.

Vanwege een gebrek aan draagvlak konden deze gemeenten buiten de fusie blijven. Ten aanzien van Heerlen en Landgraaf constateerde de provincie echter aan het begin van de ARHI-procedure dat deze fusie al vast stond. Daar hoefde geen open overleg meer over te worden gevoerd en dat gebeurde dan ook niet. Onder dekking van de minister stelt een provincie hier dus zonder enige gêne een deel van de Wet ARHI buiten werking, waardoor de zeggenschapsrechten van de gemeente Landgraaf met voeten worden getreden.

Een volgende vraag nu is wat een gemeente kan doen bij dit soort evidente onrechtmatigheden. Rechters branden hun vingers liever niet aan dit soort zaken. Een tot nu toe gangbare redenering is dat het hier gaat om een voorprocedure van wetgeving waar rechters niet in mogen interveniëren. Als dat ook in het geval Landgraaf wordt aangehouden betekent dit het algehele failliet van de wettelijke ARHI-procedure. In dergelijke gevallen worden gemeenten bijna gedwongen tot obstructie en bestuurlijke ongehoorzaamheid.

De redenering dat het hier een voorprocedure van wetgeving betreft is echter niet goed vol te houden nu gemeenten voor hun invloed bij een herindeling enkel zijn aangewezen op het open overleg en een reactie op een voorliggend herindelingsontwerp, zoals in de wet gewaarborgd. Een evidente schending van deze zeggenschapsrechten geeft de rechter meer dan voldoende houvast om een streep te trekken en de provincie te gelasten de procedure geheel of gedeeltelijk over te doen. Het gaat hier beslist niet om beleidsoverwegingen of een ‘political question’, waardoor er geen enkele reden is voor rechterlijke terughoudendheid.

Meer in algemene zin zijn er veel redenen om de rechtsbescherming van gemeenten bij herindeling aanzienlijk te versterken, want nu dreigt een wild-west cultuur te ontstaan, waarin gemeenten zonder zeggenschap in hun bestaan worden bedreigd.